|
O´zbekiston tarihi
|
|
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 15:17 | Message # 1 |
 SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status:  | Aziz forumdoshlar va saytimiz mehmonlari siz bu bo`limda vatanimiz O`zbekiston tarihi bilan tanishishingiz mumkin
Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo
|
| |
| |
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 15:27 | Message # 2 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | TURKISTON-HARBIY OKRUGI SHTABINING NASHRI
Toshkent
Turkiston harbiy okrugi tipolitografiyasi
1909 yil
* Ilovaning 1-bo‘limidan boshqa bo‘limlarini rus tilidan Sh. Xolmurod tarjima qilgan.
HINDISTON BILAN SAVDO ALOQALARINI KENGAYTIRISH HAMDA XIVA BILAN TOTUV MUNOSABATLAR O’RNATISH MAQSADIDA IMPYERATOR PYETR BIRINCHI YERKYENT VA XIVAGA OTRYADLAR YUBORDI.
1715 yilda Buxgoltsning to‘rt yarim minglik otryadi Balxash ko‘ligacha yetib keldi va u yerda qal’a bunyod etdi, biroq chekinishga majbur qilindi.
1717 yili knyaz Bekovich-Cherkasskiy otryadi 3727 piyoda, 617 otliq dragun, 2000 kazak, 230 dengizchi askar va 22 ta to‘p-zambarak bilan Xivaga yo‘l oldi.
9 iyunda otryad Gurev shahridan chiqib, qumli dasht va sahrolar osha 2 oy yo‘l bosgach, Xivaga kirib keldi.
Xivaliklar avval to‘la tobeliklarini bildirdilar va joylashtirishga qulay bo‘lsin uchun knyaz Bekovichni o‘z otryadini kichik qismlarga bo‘lishga ko‘ndirdilar, shundan keyin Bekovichning ehtiyotsizligidan foydalanib, ruslarga qo‘qqisdan xiyonatkorona hujum qilib, o‘larni batamom qirib tashladilar.
DASTLABKI URINISHDAGI OMADSIZLIK RUSLARNI TO’XTATIB QOLOLMADI, KEYINGI HUJUMLAR ULUG’ PETR I BELGILAB BERGANIDYEK IKKI TOMONLAMA: G’ARBDAN — YOYIQ (UROL) DARYOSI ORQALI, SHARQDAN — G’ARBIY SIBIR ORQALI OLIB BORILDI.
1735 yil
Orenburg shahri qurilib, tuproq qal’a bilan o‘rab olindi.
1754 yil
Cho‘l mulklarimizga qirg‘iz (qozoq) va boshqirdlarning hujumlariga barham berish uchun Orenburg shahridan Iletsk tomon tarkibida 1 ta batalon va 1 ta batareya bo‘lgan otryad yuborildi. U yerda ham qal’a va qo‘rg‘on qurildi.
1778 yil
Pugachyov qo‘zg‘oloni hamda qirg‘izlar va qalmoqlarning bosqinlari sababli Orenburg garnizoni kengaytirildi. Bosqinlarga chek qo‘yish uchun Orek qal’asi bunyod etildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 15:57 | Message # 3 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | 
IMPERATOR NIKOLAY I PODSHOLIGI DAVRI
1833 yil
Shimoli-sharqiy Kaspiybo‘yi chegaralarimizni xivaliklar bosqinidan himoya qilish maqsadida Novo-Aleksandrovsk bunyod etildi.
OTRYADLAR HARAKATI
1839 yil
Sibir tomondan. Qirg‘izlar g‘alayonini bostirish hamda Sulton Kenisar-Qosimov to‘dalarini qirib tashlash uchun Jenier-Og‘ochga polkovnik Gorskiy boshchiligida Sibir safarbar qo‘shinlarining ikki to‘p-zambarak bilan yarim polkdan iborat kazak otryadi jo‘natildi.
Sibir tomondan harakat qiluvchi asosiy harbiy kuchlar: 8-G’arbiy Sibir (hozirgi 17-Turkiston) o‘qchi bataloni, 1860 yildan esa 3, 5, 7 va 12-Sibir batalonlari o‘qchi rotalaridan iborat qo‘shma o‘qchi batalonlar (hozirgi 1-Turkiston o‘qchi bataloni).
Artilleriya: Sibir kazak qo‘shinining 21-batareyasi (hozirgi 1-Turkiston artilleriya brigadasining 2-batareyasi) va piyoda batareya (hozirgi 2-Turkiston artilleriya brigadasining 1-batareyasi).
Orenburg tomondan. Bosqinlarga chek qo‘yish va rus asirlarini ozod qilish maqsadida Xivaga graf Perovskiy otryadi (15 rota, 3 ta kazaklar polki, 16 ta zambarak) yuborildi. Qish sharoitidagi favqulodda og‘ir yurishdan so‘ng otryad Xivaga yetolmay, 1840 yilda Orenburgga qaytib keldi.
Orenburg yo‘nalishida harakat qilgan asosiy harbiy kuchlar: 4-Orenburg safarbar bataloni (hozirgi 10-Turkiston o‘qchi bataloni), 1864 yildan esa 2-Orenburg safarbar batalonining 1-vzvodi (hozirgi 9-Turkiston o‘qchi bataloni).
1865 yilda Turkiston viloyati tashkil etilishi munosabati bilan 6 va 9-Orenburg safarbar batalonlari). 4-G’arbiy Orenburg sapyorlar rotasi (hozirgi Turkiston sapyorlar bataloni), Orenburgdan 147-Samara piyodalar polkining bataloni yuborildi (1868 yilda bu batalon qaytarildi).
1843 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Cho‘ldagi doimiy g‘alayonlar sababli Orsk qal’asidan ikki otryad: qo‘shin starshinasi Lobov otryadi (1-to‘p-zambarak va 2 ta yuzlik) va polkovnik Bozanov otryadi (1 ta rota, 1 ta yuzlik, 1 ta to‘p-zambarak) yuborildi. Isyonchi Sulton Kenisar qo‘lga olindi va qatl qilindi.
1844 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
1845 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
To‘rg‘ay daryosi qirg‘og‘ida Orenburg istehkomi bunyod etildi. Irgiz daryosi bo‘yida Urol istehkomi barpo qilindi. Novo-Aleksandrovsk istehkomi Mang‘ishloq yarim oroliga ko‘chirildi va unga Novo-Petrovsk nomi berildi (1857 yilda shahar Aleksandrovsk deb o‘zgartirildi).
1846 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Astronom Leman va kapitan Shults ilmiy ekspeditsiyasi Orol dengizi hamda Sirdaryo havzasiga yetib keldi.
1847 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi,
General Obruchev otryadi (4 ta rota, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) tomonidan Orol dengizining shimoli-sharqiy qirg‘og‘i bosib olindi va Raim (hozirgi Kazalinsk) istehkomi qurildi. Mavqeni mustahkamlash maqsadida cho‘l 54 ta qismga bo‘lindi.
Nizoli masalalarni hal qilish uchun qirg‘izlar qurultoyi tashkil qilindi. Sirdaryo havzasi bosib olingan vaqtdan e’tiboran xivaliklar va qo‘qonliklar bilan doimiy to‘qnashuvlar bo‘lib turdi.
Xivaliklar va qo‘qonliklarning mulklarimizga bir necha hujumlari shu mulklarimizni mustahkamlash uchun otryadlarimizning janub tomon harakat qilishiga olib keldi. 23 avgustda polkovnik Yerofeevning 2 ta to‘p-zambarak bilan qurollangan 200 kazak va askari xivaliklarni tor-mor qilib, Jon Xo‘ja qal’asini egalladyg «Nikolay» va «Konstantin» kichik kemalaridan iborat Orol flotiliyasi tashkil etildi.
1848 yili Xivaning Xo‘ja Niyoz qal’asi zabt etilib, vayron qilib tashlandi.
1849 yili harbiy harakatlar bo‘lmadi.
1850 yil
Kopalsk otryadining (50 piyoda, 175 kazak, 2 ta to‘p-zambarak) Ili daryosining narigi qirg‘og‘iga kechuvini ta’minlash, istehkom qurish va Qo‘qonning Tovchibek qal’asini tekshirib chiqish harakati boshlandi.
Mayor Engman otryadi (1 ta rota, 1 yuzlik, 2 ta to‘p-zambarak) Raisi istehkomidan chiqib, qo‘qonliklar, to‘dasini tor-mor etdi va Qo‘shqo‘rg‘on istehkomini oldi.
1851 yil
Sibir kazak qo‘shini polkovnigi Karabashev otryadi (5 ta rota, 5 ta yuzlik, ot qo‘shilgan 6 ta to‘p-zambarak, 1 ta raketa qurilmasi) Ili daryosidan o‘tib, Qo‘qonning To‘ychibek qal’asini vayron qildi.
Mayor Engman otryadi (75 Urol kazaklari; 22 otliq o‘qchi, 1 tog‘ zambarak) Oqcha Buloq yaqinida Qo‘qon begi Yoqubbek qo‘shinini tor-mor qildi.
1852 yil
Ayajo‘z (Sergiopol) istehkomidan Xitoy shahri "Chuguchakka otryad (1 ta yuzlik) yuborildi va G’arbiy Sibir safarbar qo‘shini kazaklarining 2 ta yuzligi joylashuvi uchun joy belgilandi.
Polkovnik Blaramberg otryadi (bir yarim rota, 2 ta yuzlik, 5 ta zambarak) Qo‘qon xonligining Oqmachit qal’asi tomon harakat qildi.
Kumushqo‘rg‘on, Qo‘shqo‘rg‘on istehkomlari vayron qilindi.
1853 yil
Sibir tomonidan harbiy harakatlar bo‘lmadi.
Graf Perovskiy otryadi (to‘rt yarim rota, 12 yarim yuzlik va 36 ta zambarak yordamida) hujum qilib, Qo‘qonning Oqmachit qal’asnni hujum bilan oldi.
Oqmachitga «Perovskiy forti» deb nom berildi. 1-Orol forti, 2-Fort, «Perovskiy forti» va Z-Fort (Qumushqo‘rg‘on) istehkomlaridan iborat Sirdaryo yo‘nalishi tashkil etildi.
Kapitan Shkul 18 dekabrda qo‘qonliklarning Perovskiy fortiga hujumini qaytarishda tahsinga sazovor ish ko‘rsatdi.
1854 yil
Almati tog‘ yonbag‘rida Verniy istehkomi qurildi. Ili sohilidagi vodiy egallandi. Iliorti bo‘limi tuzildi.
1855 yil
Tog‘lik yovvoyi qirg‘izlarni qo‘qonliklardan himoya qilish uchun Verniydan Pishpek tomonga 1 ta yuzlik raketa qurilmasi bilan qurollantirib yuborildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 16:35 | Message # 4 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: |
IMPERATOR ALEKSANDR II PODSHOLIGI DAVRI
1856 yil
Polkovnik Xormentovskiy otryadi (1 ta rota, 1 ta yuzlik, 1 ta raketa qurilmasi) tomonidan kizaevliklar va tog‘lik qirg‘izlar to‘pay urug‘ining katta o‘rdasi bo‘ysundirildi.
Sirdaryo yo‘nalishiniig boshlig‘i general-mayor Fon-Fitingof otryadi (320 piyoda, 300 kazak, 3 ta zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Xo‘ja Niyoz istehkomini egalladi.
1857 yil
26 fevralda general Fon-Fitingof otryadi (200 piyoda, 300 kazak, 2 ta zambarak) xivaliklarni tor-mor qildi va og‘machilik qilgan qirg‘izlarni jazoladi.
1858 yil
Iliorti o‘lkasi otryadi boshlig‘i podpolkovnik Peremilskiy boshliq otryad tomonidan (1 ta rota, 2 ta yuzlik, 2 otliq artilleriya) katta o‘rda qirg‘izlari bo‘ysundirildi hamda 5000 kishilik Toshkent va Qo‘qon otryadlari Chu daryosi vodiysiga surib tashlandi.
1859 yil
Iliorti o‘lkasi otryadining boshlig‘i (ikki yarim rota, 2 ta yuzlik, 1 ta vzzod otliq artilleriya, 4 ta raketa qurilmasi, 2 ta zambarak) Chu vodiysining yuqori qismini, Qo‘qonning To‘qmoq va Pishpek qal’alarini o‘rab oldi.
Polkovnik Dandevil Kaspiy dengizining sharqiy qirg‘og‘ini o‘rab oldi va dengizdan Xivagacha boradigan yo‘lni; o‘rganib chiqdi. Polkovnik Ignatev Xiva va Buxoroga, Valixonov Qashg‘arga elchi qilib yuborildi. Boshqaruv ichki ishlar vazirligi ixtiyoriga berildi.
1860 yil
Polkovnik Simmerman otryadi (6 ta rota, 600 kazak, 200 qirg‘iz, 12 ta og‘ir zambarak, 4 ta raketa qurilmasi, 8 ta mortir) qo‘qonliklarning 5 ming askarlik to‘dasini bizning chegaralarga bostirib kirganida yakson qildi. To‘qmoq va Pishpek qal’alari harobaga aylantirildi, Iliorti o‘lkasi Olatov okrugi deb o‘zgartirildi. 21 oktyabrda podpolkovnik Kolpakovskiy. otryadi (13 ta rota, 2 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Qorakuztog‘ daryosi bo‘yidagi Uzunog‘ochda qo‘qonliklarning 20 ming kishilik qo‘shinini butunlay yakson qildi.
1861 yil
Sibir kazaklari qo‘shinining yasovuli Budakov ot-ryadi (20 kazak, 24 otliq o‘qchi, 2 ta raketa qurilmasi) tomonidan tog‘li qirg‘izlarning sarabish urug‘i buysundirildi va Qatta o‘rdaga bostirib kirgan qo‘qonliklar tor-mor etildi.
23 sentyabrda general-leytenant Debu otryadi (1000 nafar past unvonliklar, 9 ta to‘p-zambarak, 3 ta raketa qurilmasi) Qo‘qon xonligining Yangiqo‘rg‘on qal’asini vayron qildi.
1862 yil
Polkovnik Kolpakovskiy otryadi (4 ta rota, 2 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) 14 apreldan 15 maygacha Chuorti o‘lkasini o‘rab oldi va Qo‘qon xonligining Marki qal’asini ishg‘ol qildi.
24 oktyabrda 8 ta rota, 1 ta yuzlik, 8 ta to‘p-zambarakdan iborat otryad yordamida Qo‘qon xonligining Pishpek qal’asi qayta bosib olindi.
1863 yil
Bosh shtab kapitani Protsenko otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 2 ta tog‘ zambaragi) Oltin Amal dovonini egallash uchun yuborildi.
7 iyunda xitoyliklar bilan otishma bo‘ldi va Barxudzir olindi.
18 iyunda xitoyliklar Qushburunda mag‘lubiyatga uchradilar.
22 iyunda Ikechaytda xitoyliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi.
1864 yil
Polkovnik Chernyaev otryadi (8-G’arbiy Sibir batalonining 5 ta rotasi, G’arbiy Sibir batalonining 4 ta rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasining 1 ta vzvodi, piyoda tog‘ batareyasining 1 vzvodi va 1 ta 1-Sibir kazaklar polki) 4 iyunda Qo‘qonning Avliyoota qal’asini hujum bilan oldi.
18 iyundan 1 iyulgacha polkovnik Lerxening uchar otryadi (2 ta rota, yarim yuzlik, 2 ta tog‘ zambaragi, 1 ta raketa qurilmasi) Qorabura qorli dovonidan oshib Chirchiq vodiysiga o‘tdi. Qo‘qonliklarning tarqoq qo‘shini qirib tashlandi va qoraqirg‘izlar bo‘ysundirildi.
4 iyulda Qo‘qon xonligining Chinoch qal’asi egallandi. 7-10 iyul oralig‘ida otryadlar Avliyootadan Yoykechuz sari siljidi.
11 iyulda shiddatli hujum bilan Mankent egallandi.
13-15 iyul kunlari Qishtirma tomon janglar bilan yurish davom ettirildi.
16 iyulda polkovnik Lerxening uchar otryadi Z ta rota, 1 ta o‘qchi otliq rota, 2 ta otliq to‘p-zambarak) qo‘qonliklarga qarshi jang qildi va Sibir otryadini Orenburg otryadlari bilan birlashtirish uchun Oqbuloqqa yuborildi.
12 iyunda polkovnik Verevkin otryadi (to‘rt yarim rota, 2 ta yuzlik, 10 ta to‘p-zambarak, 6 ta mortir, 2 ta raketa qurilmasi) Turkiston shahrini oldi.
10-14 iyul kunlari kapitan Meyer otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak, 1 ta raketa qurilmasi) Chimkentga qarab yurdi.
14-15 iyulda Oqbuloqda 10 ming qo‘qonlik bilan jang bo‘lib o‘tdi.
16 iyul. Sibir va Orenburg otryadi qo‘shildi.
17 iyul. Birlashgan otryadlar polkovnik Lerxe boshchiligida jang bilan general Chernyaevning Qo‘shdo‘rmondagi asosiy otryadi tomon yurish boshladi. Sibir va Orenburg otryadlari qo‘shilganidan keyin egallangan yo‘lga «Yangi ilg‘or Qo‘qon yo‘nalishi» deb nom berildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 16:51 | Message # 5 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: |
BIRLASHGAN OTRYADLAR HARAKATI
22 iyul. Chimkent qal’asi o‘rab olindi va 25 ming askarlik Qo‘qon to‘dasi bilan jang bo‘lib o‘tdi.
14 sentyabr. Chimkent qal’asiga ikkinchi yurish: Turkistondan general Chernyaev otryadi (4-Orenburg safarbar batalonining 3 ta rotasi, 2-Orenburg safarbar-batalonining 1-vzvodi, 2 ta piyoda to‘p-zambarakchi, Urol va Orenburg kazaklarining bir yarim yuzligi).
Avliyootadan polkovnik Lerxe otryadi (Z-G’arbiy Sibir batal’onining 2 ta rotasi, yig‘ma o‘qchi batalochning 4 ta rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasining 1 ta vzvodi, piyoda tog‘ artilleriyasining 1 ta vzvodi va otliq o‘qchilarning 1 ta rotasi).
19 sentyabr. Otryadlar qo‘shildi. Qo‘qonliklar bilan to‘qnashuv Sayramning olinishi bilan yakunlandi.
22 sentyabr. Chimkent qal’asi hujum bilan olindi.
YANGI QO’QON YO’NALISHI TASHKIL ETILDI
4, 5 va 6 dekabr. Iqon ostonasida qo‘qonliklarning 10 minglik to‘dasi bilan yuzboshi Serov otryadining jangi.
1865 yil
29 aprel. General Chernyaev otryadi (8-G’arbiy Sibir batalonining 2 ta rotasi, yig‘ma o‘qchi batalonining 4 ta rotasi, G’arbiy Sibir batalonining 1 rotasi, 4-Orenburg batalonining 2 ta rotasi, 2 ta Orenburg safarbar bataloni, Sibir piyoda va otliq artilleriyasining divizionlari, Sirdaryo harakatchan artilleriyasi, Urol kazaklarining bir yarim yuzligi va raketachilar komandasi) Qo‘qon xonligining Niyozbek qal’asini oldi.
9 may. Saritepada Alimqulixon boshliq qo‘qonliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi,
18 may. Qo‘qonning Chinoz qal’asi egallandi.
15-17 iyun. Toshkent shahri hujum bilan zabt etildi.
OLIY FARMON BILAN TURKISTON VILOYATI TASHKIL ETILDI
12-15 sentyabr. Polkovnik Pistolkors otryadi (yig‘ma o‘qchi batalonining 4 ta rotasi, 6-Orenburg batalonining o‘qchi rotasi, Sibir kazaklar artilleriyasi divizioni va kazaklarning 1 ta yuzligi) tomonidan Chirchiqorti o‘lkasi va Keluvchi qal’asi olindi.
1866 yil
Toshkentning ishg‘ol: qilinishi oqibatida buxoroliklar bilan to‘qnashuv bo‘ldi. Buxoroliklar Xo‘jandni bosib olishdi. Ular Toshkentga da’vogarlik qilishdi. Rus elchilari Buxoroga yuborildi. Ular ushlandilar. Chernyaev otryadining Buxoro mulklariga qishki ekspeditsiyasida Orenburg o‘qchi batalonidan 4 ta rota, 6-batalondan 2 ta rota, 7-batalondan 2 ta rota, Z-Orenburg batal’onidan 4 ta rota, o‘rollik kazaklarning 3 ta yuzligi, Orenburg kazaklarining 2 ta yuzligi, 1-batareya, yengil batareyaning 1-vzvodi, otliq tog‘ artilleriyasining 1 ta vzvodi, Orenburg saperlar rotasi va 147-Samara polkining o‘qchilar rotasi katnashdi.
12 yanvar. Sirdaryo kechib o‘tildi.
12-19 yanvar. Jizzax shahriga qarab yurish davom ettirildi.
Chinoz qal’asi qurildi. General Chernyaev jo‘nab ketdi. Otryad qo‘mondonligini general Romanovskiy qabul qildi.
8 may. General Romanovskiyning Yerjar tomon yurishi, Buxoro qo‘shinining mag‘lubiyati va istehkomli o‘rdaning qo‘lga kiritilishi.
24 may. Xo‘jand hujum bilan olindi.
2 oktyabr. O’ratepa istehkomi hujum bilan olindi.
18 oktyabr. Jizzax qal’asi hujum bilan olindi.
1867 yil
27 may. Polkovnik Abramov otryadi (Orenburg o‘qchi batalonining 2 ta rotasi, Orenburg kazaklar batareyasining 1 ta vzvodi, Orenburg kazaklarining 2 ta yuzligi va 4 ta raketa qurilmasi) tomonidan Yangiqo‘rg‘on istehkomi olindi.
14 iyul. Oliy farmon bilan Turkiston harbiy okrugi ta’sis etildi.
1868 yil
Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari qo‘mondoni general-ad’yutant Fon Kaufman otryadining (3-Turkiston safarbar batalonining 3 ta rotasi, 4-batalonning 3 ta rotasi, 5-batalonning 4 ta rotasi, 6-batalonning 4 ta rotasi, 9-batalonning 4 ta rotasi, sapyorlariing bir yarim rotasi, 10 ta zambarak va kazaklarning 5 ta yuzligi) harakati boshlandi.
1 may. Samarqand (Cho‘ponota) tepaligidagi jang uning zabt etilishi bilan yakunlandi.
2 may. Samarqand shahri egallandi.
18 may. Kattaqo‘rg‘on shahri olindi.
2 iyun. Mayor Shtempel otryadi Samarqand qo‘rg‘onini qahramonlarcha himoya qildi.
8 iyun. Rus otryadi Samarqandga yetib keldi. Isyonchilar jazolandi.
28 iyun. Zarafshon okrugi tashkil etildi. Amir taslim bo‘ldi. Sulh tuzildi. Otryad Toshkentga qaytdi. Amirning o‘g‘li Katta To‘ra otasidan g‘azabga keldi. Rus qo‘shinlari madadkor bo‘ldilar. General Abramov otryadi (6 ta rota, 8 ta to‘p-zambarak, 2 ta yuzlik va raketa batareyasi) Qarshini olib, Buxoro amiriga qaytardi. Buxoro bilan chegara belgilandi.
1869 yil
G’arbiy Xitoyda dunganlar isyon ko‘tardi. Xitoyliklar yordam berish to‘g‘risida iltijo qildilar. Qalmoq Xutuktoyi Chog‘an Kechenog‘on tomonidan chegaralarimiz buzildi. Chegaralardagi qirg‘izlarimiz orasida tartibsizliklar va g‘alayonlar sodir bo‘ldi. Baramta qirg‘izlar qo‘liga o‘tdi. General-mayor Kolpakovskiy otryadining (3 ta rota, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) G’arbiy Xitoy hududidagi qarshi hujumi va harakati.
7 avgust. Qaziyliklar bilan taranchiylar mag‘lubiyatga uchradilar va Sayramnor ko‘li bo‘yidagi Qoptag‘ay egallandi.
16 oktyabr. Baroxudzir ostonasida jang bo‘ldi. Mozor va Xorgos istehkomlari egallandi. Kaspiy bo‘ylaridagi harakat: Krasnovodsk ko‘rfazining general Stoletov otryadi (5 ta rota, bir yarim yuzlik, 6 ta to‘p-zambarak) tomonidan egallanishi; Mixaylovskiy va Mullaqora istehkomlari bunyod etildi.
1870 yil
General-mayor Abramov otryadining (6 ta rota, 2 ta yuzlik otliq batareya va raketa divizioni) Zarafshon daryosining yuqori oqimiga ekspeditsiyasi amalga oshirildi.
25 iyun. General Abramovning Iskandarko‘l tomon va podpolkovnik Dennatning Matcho daryosining yuqori «qismi tomon harakati davom ettirildi.
Qo‘li kalon yaqinidagi Qo‘shtut davonida shahrisabzliklar bilan jang bo‘lib o‘tdi.
12 avgust. Shahrisabz qamal qilindi va zabt etildi.
14 avgust. Kitob qal’asi hujum bilan olindi.
Mug‘iyon, Forob bekliklari egallanib, Zarafshon okrugiga qo‘shildi. Shahrisabz va Kitob bekliklari Buxoro amirligiga berildi.
Kaspiy bo‘yidagi harakatlar: Oqtepa va Uyil istehkomlari qurildi. Mang‘ishloq pristavligi Kavkaz noyibligi bilan birlashtirildi.
15-20 oktyabr. Takaliklar Mixaylovsk istehkomiga tashrif buyurishdi.
30 noyabr. General-mayor Stoletov otryadining (Z ta rota, 2 ta yuzlik, 3 ta to‘p-zambarak) Qizilarvatga yurishi davom etdi.
Shtab rotmistri Skobelev tomonidan Tasharvat qal’asidan Sariqamishgacha, ya’ni Xiva chegaralarigacha tekshiruv o‘tkazildi.
1871 yil
G’arbiy Xitoyda general Kolpakovskiy otryadining (10 ta rota, bir yarim batareya, 6 ta yuzlik) taranchiliklarga qarshi harakatlari davom etdi.
7 may. Mozor shahri va qal’asi jang bilan olindi.
18 iyun. Chin-Chaxodzi ostonasida taranchiliklar mag‘lubiyatga uchradi va shu qal’aga hujum qilindi.
19 iyun. Suydun qal’asi egallandi. 22 iyun. G’ulja shahri olindi.
1873 yil
Xiva xonligining Sirdaryo chap qirg‘og‘iga da’vogarligi.
Orenburg boshqarmasidagi qirg‘izlar orasidagi tartibsizliklar. Xon bayonnomasi, Rus pochta stantsiyalariga hujumlar. Xiva masalasini tugatish zarurligi. Turkiston, Orenburg va Mang‘ishloq orqali baravar harakat qilishga qaror qilindi. Otryadlarning Xivaga umumiy yurishi:
1) Turkistondan general Kaufman otryadi (22 rota, 18 ta to‘p-zambarak, 18 ta yuzlik).
2) Orenburgdan general Verevkin otryadi (15 ta ro-ta, 8 ta to‘p-zambarak, 6 ta yuzlik).
3) Mang‘ishloqdan polkovnik Lomakin otryadi (12 ta rota, 8 ta to‘p-zambarak, 8 ta yuzlik).
4) Orol flotiliyasi: «Samarqand», «Perovskiy» kemalari va barja.
Umumiy rahbarlik general-ad’yutant Fon Kaufmanga topshirildi.
10, 11 may. Tunda otishmalar bo‘ldi va Uch o‘choq yaqinidagi xivaliklar to‘dasi tor-mor keltirildi.
18 may. «Turkistonliklar» Amudaryodan kechib o‘tishdi.
23 may. Hazorasp qal’asi hujum bilan olindi.
29 may. Xonlik poytaxti Xiva egallandi. General-Golovachev otryadi, yovmutlarga va turkmanlarga qarshi harakatini davom ettirdi.
13 iyun. Chandir qishlog‘i yonida yovmutlar mag‘lubiyatga uchratildi.
15 iyun. Kuqchuk xarobalari yaqinida turkmanlar mag‘lub qilindi.
Xiva bilan sulh tuzildi. Petro-Aleksandrovsk istehkomini qurish ishlari davom ettirildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Shanba, 30-Iyul-2011, 17:09 | Message # 6 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: |
TURKISTON GENERAL-GUBERNATORINING AMUDARYO BO’LIMI TASHKIL ETILDI
1875 yil
Qo‘qon xonligida ichki tartibsizlik bo‘lib turdi, Xudoyorxon Xo‘jandga qochdi. Qo‘qonliklarning hujumlari. Qo‘qonlik galalar 9 avgustda Xo‘jandga hujum qildilar. General-ad’yutant Fon Kaufman otryadining (16 ta rota, 20 ta to‘p-zambarak, 8 ta raketa qurilmasi) Qo‘qon xonligiga qarshi yurishi boshlandi.
22 avgust, Quqonliklar Mahram istehkomi yaqinida mag‘lubiyatga uchradilar.
29 avgust. Qo‘qon shahri egallandi.
8 sentyabr. Marg‘ilon shahri egallandi
General Skobelev uchqur otryadi (6, ta yuzlik 2 ta rota aravalarda, 4 ta otliq, to‘pchi va raketachi batareya) bilan Mingbuloq va O’sh atrofida izlanishlar amalga oshirdi. Andijon vakillari tobeliklarina izhor qildilar.
30 sentyabr. Andijonda g‘alayon ko‘tarildi, General Trotskiy otryadining (5 ta rota, 86 ta sapyor, uch yarim yuzlik, 8 ta to‘p-zambarak, 4 ta raketa qurilmasi) Andijon harbiy harakati boshlandi.
1 oktyabr. Andijon hujum bilan olindi.
17 oktyabr. Namangan bo‘limi (xonliklarning Norin daryosi o‘ng qirg‘og‘idagi shimoliy qismi) Rossiyaga qo‘shildi. General Skobelev boshliq qilib tayinlandi. Qo‘qon honligida avvalgi hokimiyatni tiklashga urinish va tartibsizliklar sodir bo‘ldi. Nasriddinxon Xo‘jandga qochdi. Qo‘qonliklar Qurama uezdiga hujumlar uyushtirdilar.
24 oktyabr. General Skobelev (3 ta rota, bir yarim yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) Namangandan Chust shahriga yurish qildi. Namanganda qo‘zg‘olon bo‘ldi.
27 oktyabr. Skobelev orqaga qaytdi. Namangan shahri bombardimon qilinib, ishg‘ol etildi.
11 noyabr. General Skobelevning (4 ta rota, to‘rt yarim yuzlik, 6 ta to‘p-zambarak, 4 ta raketa qurilmasi) Norin daryosining chap qirg‘og‘i tomon harakati boshlandi. Baliqchi yaqinidagi ishlar; Valixon To‘ra boshliq qipchoqlar tor-mor keltirildi.
29 noyabr va 2 dekabr. General Skobelev otryadi (1 ta rota, bir yarim otliq rota, uch yarim yuzlik, 2 ta to‘p, 2 ta raketa qurilmasi) Norin daryosining chap qirg‘og‘idagi izlanishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi.
1876 yil
Qo‘qonliklarga qarshi harbiy harakat davom ettirildi. General Skobelev otryadi (2880 kishi) Andijonga tomon yurish boshladi.
8 yanvar. Andijon hujum bilan qayta olindi.
PARTIZANLAR URUSHI
18 yanvar. Asaka yaqinidagi to‘qnashuv. General-mayor Skobelev otryadi (2 ta rota, 1 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak, 6 ta raketa qurilmasi) Abdurahmon Oftobachi boshliq qo‘qonliklar to‘dasini mag‘lubiyatga uchratdi.
27 yanvar. Uchqo‘rg‘on yaqinidagi jang: rotmistr Meller-Zakomelskiy otryadi (ikki yarim rota, olti yarim yuzlik, 5 ta to‘p zambarak, 6 ta raketa qurilmasi) Po‘latxon to‘dasini tor-mor qildi.
28 fevral. General Skobelev otryadi (1 ta rota, yetti yarim yuzlik, 10 ta to‘p-zambarak, 2 ta raketa qurilmasi) Qo‘qonni ishg‘ol qildi.
19 fevral. Qo‘qon xonligi Farg‘ona viloyati nomi bilan Rossiyaga qo‘shib olindi. Polkovnik Aminov otryadining (1 ta yuzlik, 1 ta raketa batareyasi), general Skobelev otryadining (3 ta rota, 1 ta yuzlik) O’sh va Gulchiga yurishi, Oloyga yurishi. Yangiariq yonida janglar bo‘lib o‘tdi. Qora qirg‘izlar mag‘lubiyatga uchratildi. Chegara haqida kelishib olish uchun general Kuropatkin Qashg‘arga elchi qilib yuborildi.
1878 yil
General Stoletovning Afg‘onistonga elchiligi. Angliyaga qarshi yurish uchun tayyorgarlik boshlandi. Jom yaqinidagi o‘rda.
1879 yil
General Lomakinning (o‘n olti yarim batareya, 20 ta yuzlik va eskadron, 20 ta to‘p-zambarak, 12 ta raketa qurilmasi) Axaltaka vohasiga ekspeditsiyasi boshlandi.
28 avgust. Dinglitepaga hujum muvaffaqiyatsiz tugadi va chekinishga to‘g‘ri keldi.
1880 yil
G’ulja tumanida Xitoy bilan urushga tayyorgarlik ko‘rildi.
Turkmanlarga qarshi yurishga hozirlik kuchaytirildi.
26 noyabr. General Skobelev otryadi Bomidan chiqdi.
30 noyabr. To‘g‘onbotir qal’asi (Samur istehkomi) olindi.
15 dekabr. Samur istehkomiga, polkovnik Kuropatkin boshliq Turkiston otryadi (510 pyyoda, 318 kazak, 2 ta tog‘ to‘pi, 2 ta raketa qurilmasi) yetib keldi. General Skobelevning otryadi hammasi bo‘lib 45 ta rota, 11 ta eskadron, 74 ta to‘p, 11 ta raketa qurilmasidan iborat bulib, ruslar 8000 ga yaqin, takaliklar esa 40 mingdan ortiq qo‘shinga ega edi.
1881 yil
12 yanvar. Qo‘ktepa (Dinglitepa) hujum bilai olindi.
28 yanvar. Ashgabad o‘n besh yarim rota, 6 ta eskadron va yuzlik, 12 ta to‘p-zambarak va raketa qurilmasi bo‘lgan otryad tomonidan jangsiz egallandi.
12 fevral. Peterburg shartnomasiga ko‘ra, G’ulja tumani Xitoyga qaytarildi, Ili o‘lkasining g‘arbiy qismi bunga kirmadi.
IMPERATOR ALEKSANDR III HUKMRONLIGI DAVRI
1882 yil
6 may. Kaspiyorti viloyati tashkil etildi.
1884 yil
31 yanvar. Marv vohasi turkmanlari fuqarolikka qabul qilindi. Marv Rossiyaga qo‘shib olindi. Okrugga polkovnik Valixonov boshliq qilib tayinlandi.
1885 yil
Kushka daryosi bo‘yida afg‘onlar bilan chegara masalasida mojaro bo‘lib o‘tdi.
18 mart. General-mayor Komarov otryadi (8 ta rota, 4 ta yuzlik, 4 ta to‘p) Toshko‘prikda inglizlar rahbarlik qilgan afg‘onlarni mag‘lubiyatga uchratdi.
Kushka egallanib, Rossiyaga qo‘shib olindi.
1892 yil
Polkovnik Ionov o‘z otryadi (1 ta batareya, 3 ta yuzlik, 4 ta to‘p-zambarak) bilan Pomirni ishg‘ol qildi.
1894 yil
Afg‘onlar bilan chegara mojarosi bo‘lib o‘tdi.
IMPERATOR NIKOLAY II HUKMRONLIGI DAVRI
1895 yil
Angliya vakillari ishtirokidagi maxsus aralash hay’at (komissiya-) Rossiya bilan Afg‘onistonning Pomirdagi chegaralarini belgilab berdi.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 03:27 | Message # 7 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: |
«Kurashmoq uchun o‘rganmoq kerak»
Rossiya imperiyasining yirik harbiy mutaxassisi, mashhur tarixchi, 1830-1840 yillarda Xivani zabt etish uchun yuborilgan harbiy ekspeditsiya qatnashchisi general-leytenant Mixail Ignatovich Ivanin (1801 -1874) ruslarning Sharqqa dastlabki yurishlaridagi muvaffaqiyatsizliklari sababini bu o‘lkalardagi xalqlarning buyuk sarkardalari harbiy mahoratini, usul va uslublarini o‘rganmasdan ishga kirishilganlikda ko‘radi. Shu boisdan u eng avvalo Chingizxon va Amir Temurning harbiy strategiyasi va taktikasini, ko‘zlangan maqsadga erishish yo‘llarini puxta o‘zlashtirishni tavsiya kilib hamda Rossiya hukumati bu borada amalga oshirishi zarur bo‘lgan va amalga oshirgan ishlarni yoritib, kitoblar (Dva polkovodtsa: Chingisxan i Mir Temur. S-Peterburg, 1V74; Zapiski o gosudarstvennnx i obshestvenno-ekonomicheskix nujdax Turkistanskogo kraya. S-Peterburg, 1906) yozdi. Bu kitoblar o‘quvchida turli fikr-mulohazalar va xulosalar uyg‘otadi. Quyida ulardan ayrim parchalar keltiriladi.
* * *
Bizning 1839-1840 yillardagi Xivaga qilgan muvaffaqiyatsiz (omadsiz) yurishimizdan so‘ng men mo‘g‘ul-tatar va O'rta Osiyo xalqlarining Chingizxon va Amir Temur davridagi harbiy san'atini o‘rganishga kirishdim. Ularning tuzumlari va asosiy yurishlari haqidagi qisqacha bayonimdanoq mo‘g‘ul-tatarlar qo‘lga kiritgan ulkan yutuqlar faqatgina qo‘shinning ko‘pligi va jangchilarning botirligiga asoslangan edi, degan bizdagi noto‘g‘ri tushunchaning hech bir asossiz ekanligi ko‘rinib turibdi, deb o‘ylayman.
Mana shu qisqacha bayondanoq, Osiyodagi katta kuchlar bilan urush olib borish mumkinligi, ammo avval ularni yaxshi bilib olish va jangchilarni dunyoning mana shu qismiga yurishlar qilish uchun tayyorlay bilish kerakligi ko‘rinib turipti. Osiyoda yana urush bo‘lgan taqdirda (rossiyaliklar va yevropaliklarning O'rta Osiyoga yurishi ehtimoli ko‘zda tutilmoqda) biz mo‘g‘ul-tatarlardan kam sonli kishilar bilan jang qilish hamda otlar, tuyalar va chorva mollari ucharlarini himoya qila olish san'atini o‘rganishimiz, ulardan Osiyoda bo‘ladigan yurishlar uchun, hatto qishda ham oyoq ostidagi o‘t-cho‘plardan qanoatlanib ketaveradigan va quruq yem-xashakni hamisha ham talab qilavermaydigan dasht otlariga ko‘proq ega bo‘lish qoidasini o‘zlashtirishimiz kerak, deb o‘ylayman. Osiyoda bo‘ladigan uzoq muddatli yurishlar uchun yana ko‘chmanchi xalqlardan ko‘chishlar ko‘rinishidagi yurishlar qilish va shu ko‘chishlar mobaynida otlarni harbiy qiyinchiliklarga chidamliroq qila borish san'atini ham o‘rganib borish foydali bo‘lur edi.
Shunday qilib, Osiyoda urushlar qilgan taqdirda biz o‘zimizning janubiy va janubi-sharqiy davlatlarimizda yuklar, piyodalar va zaxiralarni Osiyoning keng suvsiz va qumli cho‘llaridan olib o‘tishda tuyalarni, otliq askarlarni zarurat tug‘ilganda almashtirishda kerak bo‘ladigan otlar bilan va oziq-ovqat bilan ta'minlash uchun chorva mollarini ko‘paytirish haqida o‘ylashimiz lozim. Bizning janubiy va janubi-sharqiy dashtlarimizda bu hayvonlar hamisha yaxshi boqib kelingan, faqatgina tuya u yerdagi aholining kundalik zaruriyatiga aylanishi haqida qayg‘urmasak bas.
Bundan tashqari juda oz bo‘lsa ham, cho‘l yurishlariga o‘rgatilgan tuyalarda jang qila oladigan jangchilarga ega bo‘lishimiz, buning uchun tajriba sifatida tuyalarda yuruvchi uncha katta bo‘lmagan piyoda jangchilar otryadlarini tuzishimiz, ularni keyinchalik, zarur hollarda foydalanish uchun harbiy harakatlar qilishga ham, zaxiralar va to‘plarni tashib yurishga ham o‘rgatishimiz lozim. Va, nihoyat, Osiyoni harbiy jihatdan bilib olish maqsadida dunyoning shu qismi haqida ko‘proq harbiy jihatdan muhim ma'lumotlar bostiriladigan, davlat homiyligida bo‘lgan jaridani muntazamchop ettirmoq maqsadga muvofiqdir...
O'rta Osiyoni siyosiy jihatdan hozirgi ahvolda tutib turish uchun biz Angliya bilan do‘stona hamda o‘zaro manfaatlarga asoslangan harakatlarga kelishib olishimiz kerak bo‘ladi. O'rta Osiyo uning xalqlarini yagona bir jamiyatga birlashtirishga yo‘l qo‘ymaydigan vositalarga ega bo‘lgan davlatlar (ya'ni Rossiya va Xitoy) tasarrufida yoki ta'siri ostidadir...
Dushmanda nimaiki yaxshi narsa bo‘lsa, uni izdan chiqaring, o‘ldiring, amaldorlarni va mashhur kishilar,ni mavqelariga yarashmaydigan ishlarga jalb eting, lozim bo‘lganda esa fosh qiling. Dushmanning eng yaramas odamlari bilan maxfiy aloqada bo‘ling, hukumatga xalaqit bering, har yerda nizo urug‘ini soching, norozilik tug‘diring, kichiklarni kattalarga, xizmatchilarni boshliqlarga qarshi qayrab qo‘ying.
Dushmanning qo‘shinlarini kiyim-boshsiz, oziq-ovqatsiz qoldirishga harakat qiling, ular fe'lini (asabini) bo‘shashtiruvchi musiqalar yuboring. Tamoman rasvo qilish uchun buzuq ayollarni yo‘llang. Takalluf, va'dalar va sovg‘alarga sahiy bo‘ling. Ularning sirlarini bilish uchun pulni ayamang, chunki bu pullarni qancha ko‘p sarflasangiz, shuncha ko‘p foydasi bilan o‘zingizga qaytadi. Har yerda ayg‘oqchilaringiz bo‘lsin. Xitoy harbiy yozuvchilari, Xitoy Makimvellisining aytishicha, kimki bu vositalardan foydalana olsa va dushman orasiga nizo urug‘ini socha bilsa (biz buni o‘z davrimizda Osiyo xalqlari bilan bo‘lgan urushlarda ko‘rmoqdamiz), u hokim bo‘lishga haqli va davlat uchun chin xazina hamda tayanchdir...
Agar bu ikki davlat (Rossiya va Xitoy) sog‘lom siyosat yurgizsa va O'rta Osiyo hukmdorlari o‘rtasidagi istilochilik niyatlarini bostirish uchun ahillik bilan harakat qilsa, u holda Osiyo uzoq vaqtgacha qonli larzalardan xoli bo‘lishi mumkin. Xuddi shuningdek, Angliya ham janubdan harakat qilib, bu ishda (mustamlakachilik bosqinida) qatnashishi mumkin, chunki Hindiston hamisha istilochilar uchun lazzatli luqma bo‘lib kelganligi tufayli Angliyaning xususiy manfaatlari O'rta Osiyoda kuchli yarim davlat yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik, buning uchun esa O'rta Osiyo xalqlarini yangi takomillashgan qurol-yarog‘ bilan ta'minlamaslik lozimligini ko‘rsatib turipti...
...Shuni ham nazardan qochirmaslik kerakki, Turkiston musulmonlar beshigidir. O'rta osiyoliklar hech qachon xristianlarga yon bosmaydilar. Ular dinsizlarga bo‘lgan o‘z hayoliy munosabatlarini faqat kuch ishlatilgandagina o‘zgartirishi va o‘z taqdirlariga tan berishlari mumkin.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 03:49 | Message # 8 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: |
Istilo: uni amalga oshirganlar va ahli donish nazdida
Bu xalqqa (o‘rta osiyoliklar — turkistonliklarga) iloji boricha, mumkin qadar ko‘proq paxta ektirish, ularni tinimsiz ishlashga majbur etish kerak, toki bu xalqning boshqa narsalarni o‘ylashga, siyosiy voqealarni anglab yetishga bir zum ham vaqti, xohishi qolmasin...
Amir isyonkorlaridan birortasi ham asir olinmasin, qulga tushganlarning hammasi, hattoki yaradorlar ham otib tashlansin!...
Biz xon bilan emas, balki xalq bilan to‘qnashdik. Uni bostirish oson bo‘lmadi, Ruslar O’rta Osiyoda bunday (Qo‘qondagidek) uzoq va qattiq qarshilikka duch kelmagan edilar...
Ulug‘ rus podshohi bizga qo‘shni davlatlarda xon va xalq o‘rtasida nizo chiqishiga yo‘l qo‘ymasligiga inonchimiz komil...
Fon Kaufman, Turkiston general-gubernatori.
Ming ikki yuz sakson birida o‘rus kelgay.
Turkistonni atrofini qamsab olgay.
Sulton Orifin Hoji Ahmad Yassaviy.
(Hazrat Yassaviyning salkam sakkiz yuz yil avval aytgan bashoratlari to‘g‘ri chiqdi. Rossiya imperiyasi Turkistonni 1281 hijriy, melodiy 1864-yilda zabt etdi.M.H.)
G’aflatda yotgan xalqni uyg‘otish uchun uning tarixini uyg‘otmoq kerak.
Avgustin, ilohiyatchi.
Hech bir millat boshqa millatlarni ezishda davom etib, o‘zi ozod bo‘lolmaydi.
K. Marks, F. Engels.
Turkiston mustamlakachilikningi eng yorqin namunasidir...
Zolim kapitalistlar Rossiyada boshqa xalqlarga jallodlik rolini o‘ynagan eski, qonli va iflos o‘tmishni bitirishimiz lozim. Biz bu o‘tmishni tilka-tilka qilib tashlaymiz.
Chor monarxiyasi millatlarning erkin va teng huquqli bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi va bundan tashqari Yevropada va shuningdek Osiyoda vahshiylik, yirtqichlik va reaktsiyaning asosiy tayanchidir.
V. I. Lenin.
Chor Rossiyasi hukumatini rus xalqidan ajrata bilmagan kishi yomon siyosatdondir.
A. I. Gertsen, yozuvchi.
O’rta Osiyo —rus tojidagi eng qimmatbaho dur.
Vishnegorodskiy, Rossiya imperiyasi moliya noziri.
Rosiyaning kelajagi O’rta Osiyodan.
A. Gorchakov, Rossiya tashqi ishlar noziri.
Tarix—haqiqat chirog‘i.
Sitseron.
Sharq bilan aloqada Qozog‘iston tasarrufi kalit va darvoza hisoblanadi. Shuning uchun millionlab pul sarflansa ham Qozog‘istonni bo‘ysundirish yoki, hech bo‘lmasa, u yerda Rossiya ta’sirini o‘tkazish zarur.
Petr I, Rossiya imperatori.
Ruslar bu yerlarga (O’rta Osiyoga) bir-ikki kunga emas, abadulabad kelgan. Endi orqaga qaytish yo‘q!
V. Perovskiy, Orenburg general-gubernatori.
Biz qaerni bosib olgan bo‘lsak, o‘sha yerda orqamizdan buruqsib qora tutun ko‘tarilar edi...
Dorga osilgan odamlar tipirchilab turganlarida rasmlarini chizganman. Bir mullavachchani minoradan uloqtirib yubordim.
V. Vereshchagin, Turkiston bosqinida qatnashgan rus rassomi va zobiti.
Naql etishlaricha, podsho Petr I o‘limi oldidan ikki narsani amalga oshira olmaganligi uchun armon bilan ketayotganini aytgan: Prut yaqinida 1711 yildagi jangda Turkiyadan yengilganligi va Bekovich-Cherkasskiyning 1717 yildagi Xivaga harbiy yurishi tor-mor etilganligi uchun qasos ololmaganligiga qattiq afsus chekkan.
A. S. Pushkin, shoir.
Yevropaga biz qashshoq qarindosh va qul bo‘lib keldik. Yevropa yo‘llarida shapkamizni tutib turgandan ko‘ra, o‘zimizni Sharqqa urganimiz afzal...
Rossiya o‘zi uchun Osiyoni ochsa, ikki yuz yillik tanballik va mahmadanagarchilikdan qutuladi. Agar Yevropada bizni tatar deb bilgan bo‘lsalar, Osiyoda bizni yevropalik deb tanishadi. Osiyoni madaniylashtirishga kirishsak, oxir-oqibatda bu bizning ruhimizni ko‘taradi va biz o‘zimizning kim ekanligimizni anglab olamiz…
Biz o‘zimiz o‘z yerimizda ilmlar sohasida chalasavodmiz. Osiyoga kirib borsak, biz u yerlarda arboblar sanalamiz, bizda mustaqil ish yuritish ruhi uyg‘onadi, biz uddaburon xalq bo‘lib qolamiz. Yevropada dum bo‘lgandan ko‘ra, Osiyoga bosh bo‘lgan afzal…
F. Dostoevskiy, yozuvchi.
Ertalab otam Turkiston urushidan qaytgan bir yunker bilan gurunglashib, uning aroq ichish-ichmasligini so‘rab qoldi. U «ahyon-ahyonda ichib turaman», deb javob berdi. «Nima uchun ichasan?»—deb so‘radi otam. «Mana, masalan, general Skobelev butun aholini (Ko‘ktepa qal’asida) qirib tashlash kerak bo‘lib qolganda askarlar bunday kilishdan bosh tortdilar, qirg‘inni amalga oshirish uchun askarlarni ichkizib, mast qilishlari zarur bo‘ldi», — deb javob qildi yunker.
Dadam bir necha kungacha buni unutolmay, hammaga hikoya qilib yurdi.
Tatyana Suxotina — Tolstaya (L. N. Tolstoyning qizi, «Esdaliklar»idan).
O’lkani (1860-70-yillarda O’rta Osiyo va Qozog‘istonni) ruslar egallagandan keyin aholining ahvoli kundan-kunga yomonlashib va og‘irlashib bordi. Aholidan biz ko‘p narsani talab etmoqdamiz. Ulardan soliq yig‘ishda esa biz tobora yuksaklikka ko‘tarilmoqdamiz, lekin xalqqa nima qildik? Toshkentda va turli komissiyalarda aytilgan so‘zlardan boshqa xalq xo‘jaligi uchun biz hech narsa qilmadik.
Ch. Raevskiy, chor Rossiyasi amaldori.
Biz eng avvalo Yoyiq daryosi orqasidan ko‘chib kelgan kazaklar (qozoqlar)ni muqimlashtirishimiz za qora-qirg‘izlar (qirg‘izlar)ning turli elatlarini o‘zimiz tomonga og‘dirib, so‘ngra ularda qo‘qonliklarga qarshi dushmanlik hislari uyg‘onishini qo‘llab-quvvatlab turishimiz kerak.
G. Gosfaru, Sibir korpusi qumondoni (1858 yil 12 oktyabrda imperator Aleksandr II ga yo‘llagan rasmiy takliflaridan).
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 04:00 | Message # 9 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Davomi
Qo‘zg‘olonchilar (Dukchi Eshon boshliq 1898 yildagi qo‘zg‘olon) bizning uyquda yotgan 22 soldatimizni o‘ldirganliklari uchun buning xuniga isyonchilardan 22000 kishiga o‘lim jazosi berilib, 300 kishi Sibir surguniga hukm etildi. Qo‘zg‘olonchilar rahbari Dukchi Eshon yashagan joy. — Mingtepa tep-tekis qilinib, u yerga 200 oilali rus qishlog‘i qurildi...
Islom o‘z qiyofasida nufuzli bir kuchdirki, u bilan biz, ruslar, uzoq davrlargacha, muqarrar ravishda hisoblashishga majburmiz..."
Buyuk olampapoh, Siz boshqarayotgan hozirgi bug‘ va zlektr asrida hamma milliy nifoqlarni tekislaydigan, o‘zaro nizolardan kuchlangan umumiy tinchlik g‘oyasi va bunga qanday qilib bo‘lsa ham intilish chuqur mulohazali ish bo‘lur edi.
S. M. Duxovskiy, Turkiston general-gubernatori (Imperator Nikolay II ga yuborgan axborotnomasidan).
Rossiya imperiyasi Xiva xonligini bosib olish uchun Turkiston harbiy okrugiga 2873000 so‘m. Orenburg harbiy okrugiga 200000 so‘m, boshqa xarajatlar uchun shaxsan general-gubernator Fon Kaufman ixtiyoriga 400000 so‘m pul ajratgan edi.
M. Trentev, rus harbiy tarixchisi.
Shomil barcha ruslar hukmronligiga qarshi kurashayotgan pahlavondir.
Aleksandr Dyuma, yozuvchi.
Kimki o‘zgalar yurtiga qilich yalang‘ochlab kelsa, bilingki, o‘sha qilich zarbidan uning o‘zi mahv etilgay.
Aleksandr Nevskiy, rus sarkardasi.
Bir ming sart bir rus soldati etigining poshnasiga arzimaydi.
Ivanov, Farg‘ona general-gubernatori.
General-gubernator Gustav Gosfortga Cho‘qan Valixonovni qirg‘iz (aslida qozoq) kiyimida savdo karvoni bilan Qashg‘arga yuborishga maslahat berdim...
G’arbiy Sibir gubernatori qo‘mondoni Gustav Gosfort tajribali va jasur qo‘mondon sifatida Turkiston xonliklari bilan harbiy to‘qnashuvdan sira ham qo‘rqmasdi.
Ammo general Peterburg hokimiyati oldida o‘z mansabidan ajralib qolishidan juda qo‘rqardi.
P. P. Semenov-Tyan’shanskiy, sayyoh va olim.
Turkiston o‘lkasi Rossiyaga foyda keltirishi mumkin bo‘libgina qolmay, balki shunday qilishga majburdir. Bu foydalar Rossiyaning o‘lkani istilo qilish davridagi hamda qurilish ishlariga ketgan harajatlarni qoplashi kerak.
Rossiya imperiyasi harbiy vazirligining 1906 yil mart oyida graf Vite janoblari nomiga yo‘llagan maktubidan.
Buxoro, Xiva, Qarshi bozorlariga nazar tashlab, rus savdosi kuchli rivoj topayotganiga ishonch hosil qilish mumkin va shuni mubolag‘asiz aytish mumkinki, butun O’rta Osiyoda muayyan bir rus buyumi uchramaydigan birorta xonadon, birorta do‘kon yo‘q.
H. Vamberi, mashhur sayyoh va tarixchi.
Osiyoliklar Rossiyaga olib kelayotgan turli navli to‘qima matolarni ikkala xorijdagi oddiy haloyiq juda xush ko‘rib ishlatardi, chunki ular kiyishga yumshoq va chidamli, shuning uchun davlatdagi armiya uchun juda ko‘p hollarda zarur bo‘lgan kanop mato o‘rnini bosardi.
Qo‘qonda va butun Qo‘qon davlatida paxta ekini va ipak qurti boqish uchun tut daraxti to‘lib yotibdi: hammayoqda paxta ekilgan dalalar ko‘zga tashlanadi, undan qo‘qonliklar mato tayyorlab, buxoroliklar bilan rustovarlariga — temir, qunduz, sandal, to‘tiyo, kantselyar urug‘i, dengiz mushugi, po‘lat, movut va hokazolarga ayirboshlaydilar.
Filippin Nazarov («Zapiski o nekotorix narodax i zemlyax Sredney chasti Azii» kitobidan).
Rus qo‘shini 8000 kishidan iborat bo‘lib, 70 dan ortiq zambarakka ega edi. yigirma kunlik qamaldan keyin 1881 yilning 12 (24) yanvarida Ko‘ktepa qal’asi hujum bilan ishg‘ol etildi. So‘ng talon-toroj qilish uchun askarlar ixtiyoriga to‘rt kun tashlab qo‘yildi. Qal’ani qamal qilish va zabt etish chog‘ida 600—800 kishi halok bo‘ldi. O’rta Osiyodagi boshqa janglarga qiyoslasak, ruslar katta qurbonlar evaziga g‘alaba qozonganini ko‘ramiz, o‘lgan va yaradorlarni birga hisoblaganda, ular 1000 dan ortiq odamini yo‘qotdi.
V. V. Bartold, sharqshunos olim.
Ko‘ktepa jangida jon berayotgan bir mullaning: «8000 begunoh odamni o‘ldirganing uchun vijdon azobiga qolmaysanmi?» — deb bergan savoliga general Skobelev yuzsizlik bilan: «Yo‘q! Talofat 80000 ga yetmaganiga achinaman!»—deb vijdonsizlarcha javob bergan.
Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatnni, san’atini, tnlini yuq qilsang bas, tez orada o‘zi adoyi tamom bo‘ladi...
To‘kilgan har tomchi rus qoni uchun dushman (o‘rta osiyoliklar) qonini daryodek oqizaman..
Dunyo slavyanlarniki, slavyanlar esa Rossiyaniki...
Ochig‘i men urushni yaxshi ko‘raman. Har bir millat o‘z xududini tabiiy chegaralargacha kengaytirish huquqiga ega va bu qonuniydir.
Biz, slavyanlar, albatta Bosfor va Dardanellni egallashimiz zarur, aks holda har qanday tarixiy ahamiyatimizni yo‘qotamiz. Agar qo‘limiz bu bo‘g‘ozlargacha yetmasa, yerlarimiz qanchalik cheksizligiga qaramay, biz halok bo‘lamiz.
Men shuni ko‘rib, his qilib turibman va bashorat qilib aytamanki, slavyanlar bir kuni Germaniyani yeydi. Nemislarga aslo toqat qila olmayman...
M. D. Skobelev, Farg‘ona general-gubernatori.
Tarixiy obidalar, osori-atiqalar qanchalik tez vayron bo‘lsa, Rossiya davlatchnligi uchun shuncha yaxshi.
A. V. Samsonov, Turkiston general-gubernatori.
Umuman Buxoroning davlat xo‘jaliti talonchilik bilan ish yuritmoqda va buning oqibatlari halokatdidir. Afsuski, bizning hukumatimiz bu holatga keraklicha e’tibor bermayapti. Oxir-oqibatda (so‘ng e’tibor berilganda) kech bo‘ladi va hozirgi boy davlat o‘rniga rus davlati gardaniga og‘ir, yangi yuk bo‘luvchi qashshoq davlatga ega bo‘lamiz. Buxoroga diqqatni jalb etishning mavridi allaqachon keldi.
D. N. Logofet, rus tarixchisi va amaldori.
Rossiyadagi musulmon xalqlarga birorta hado ijtimoiy-siyosiy huquq berilmasligi kerak.
P. Ilinskiy, Rossiya maorifi namoyandasi
Men sizga uch marta (1870 yil yanvarda) xat yozib, bi-rortasiga javob olmadim. Buning ustnga mening so‘ng-gi elchimnn ham ushlab qolgansiz. Bunday harakatlarga ortiqcha chidab bo‘lmaydi. Ikkitadan bittasi — yo aytganlarimga ko‘nasiz-u, do‘st bo‘lamiz yoki aytganlarimga qo‘-shilmaysiz-u, dushman bo‘lib qolamiz...
Fon Kaufman (Xiva xoniga yozgan xatidan).
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 04:07 | Message # 10 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Davomi...
Janobi imperator hazrati oliylari, Sizni yangi shodiyona bilan qutlayotganimdan baxtliman: O’rta Osiyoning mashhur va ko‘hna shahri, musulmonchilik markazi, tarixiy shuhrati bilan dong taratgan Samarqandni birorta ham o‘q otmay topshirdilar. Sizning bahodir va sodiq qo‘shinlaringizga darvozalarni ochib, janobi oliylarining oyog‘iga yiqildilar...
Fon Kaufman (1868 yil 2 mayda imperator Aleksandr II ga yo‘llagan maktubidan).
Pristavlarning hokimlik surishlari shu darajaga yetdiki, ular, hatto masjidlarga qo‘ng‘iroq osish harakatida bo‘ldilar. O’zlarining to‘raliklarini va hukmdorliklarini ko‘rsatmoq uchun namoz vaqtida masjidga itlar bilan kirib keldilar...
Turkistonda ishlatilmoqda bo‘lgan yerlarning 55 foizi rus kelgindilarining qo‘liga o‘tdi. Shunday qilib, chor hukumati Turkistonda yerli xalqlarni ezishdan boshqa hech bir ish ko‘rsatmadi. O’zining ketinda (orqada) qolganligi va foydalana olmaganligi sababli, chor hukumatining eng boy bo‘lgan tog‘ ma’danlarini ishlatishga hech kimga ixtiyor bo‘lmadi...
Turor Risqulov, davlat, jamoat arbobi.
Rossiyada qonun yo‘q. Unda bir ustun bor, xolos. Ustunga esa toj kiygizib qo‘yilgan.
A. S. Pushkin, shoir.
Bosqinchilik qahramonlik bo‘lolmaydi.
Chingiz Aytmatov, yozuvchi.
Tarixiy haqiqat johilni qanchalik tahqirlasa, tarixiy yolg‘on ham fozilni shunchalik tahqirlaydi.
O'ljas Sulaymonov, shoir.
Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo‘limiz bog‘landi, tilimiz kesildi, oyog‘imiz qoplandi, yerimiz bosildi, molimiz talandi, sharafimiz yumurildi, qomusimiz g‘asb qilindi, huquqimizga tajovuzlar bo‘ldi, insonligimiz oyog‘lar ostiga olindi — to‘zimli turdik, sabr etdik. Ko‘cha tayangan har buyruqqa bo‘ysundik, butun borlig‘imizni qo‘ldan berdik. Yolg‘iz bir fikrni bermadik, yashintirdik, iymonlarimizga o‘rab saqladik...
Zolimlar seni kimsasizmi ko‘rdilar. Yo‘q, sen kimsasiz emassan. Mana men butun borlig‘im bilan senga ko‘mak qiluvchi hozir manamen, chnn ko‘ngil bilan sening yo‘lingdan o‘lurga rozi... ustimga insonlar emas, shaytonlar qo‘shini kelsa, oyog‘imga zanjirlar emas, jahannam insonlari sorilsa, yana sen sari choparman. Dunyoning butun balolari boshimga to‘kilsa, zulm cho‘pining temir tikanlari ko‘zlarimga kirsa, yana seni qutqararman...
Rossiya davlati bizning o‘lkalarimizni kelib bosdi. Ortiq biz Turkiston turklari Ovrupo madaniyatini tashiguvchi bo‘lgan rus millatiga yo‘liqqan bo‘ldik. Madaniy ruslar bilan qotishib ularning dalolati bilan Ovruponing madaniy va ijtimoiy usullaridan ta’sir olmog‘imiz kerak edi. Shuni ham aytib o‘taylikkim, bunday bir ta’sirni rus millatining avom tabaqasidan olmog‘imiz mumkin emas edi. Chunki bizning avomimiz ulardan yuz marotaba madaniyroq edi...
Bizning diniy za milliy hissiyotlarimizni o‘ldirmoq tilagi bilan Ostroumov kabi mutaassib po‘plarning idorasinda gazeta chiqarildi, maktab ochildi, lekin o‘z millatimiz va diyonatimizni anglamoq uchun o‘z tarafimizdan ochilgan maktablar va gazetalar bog‘landi, shar’iy mahkamalarimizning huquq va salohiyatlaridan buyuk bir qismi g‘asb etildi. Mahkamalarda, uylarda, yo‘llarda, tijorat ishlarida, hatto vagon arabalarinda Turkiston musofiri bo‘lgan rus va armanidan tubanda tutildi...
Ey ulug‘ Turon, arslonlar o‘lkasi! Senga ne bo‘ldi? Holing qalaydir! Nechuk kunlarga qolding? Ey Chingizlarning, Temurlarning, O’g‘uzlarning oilalarining shonli bolalari! Qani uchiqdiging yuksak o‘rinlaring? Qullik chuqurlariga nedan tushding!...
Abdurauf Fitrat, adib, olim.
Kimki yerli xalqqa va uning tiliga yuqoridan nazar qilsa, kimki mustamlakachilik fe’llarini izhor etsa, unday kishini hukumat mahkamalaridan rahmsizlarcha haydash kerak.
L. Trotskiy, partiya, davlat arbobi.
Turkiston mustamlaka sifatida ingliz va frantsuz-mustamlakalariga o‘xshash tuzumda idora etiladi.
«Turkestanskiy kuryer» gazetasi, 1917 yil 15 aprel.
Rossiyada hech qanday turk-tatar xalqi yo‘q, unda-bunda to‘p-to‘p qabilalar uchrab qoladi, ularni hech bir millatga mansub deb bulmaydi.
N. Ilminskiy, rus missioneri.
Sulton Sodiq (chor Rossiyasi bosqinchilariga qarshi kurashgan jasur Kenesarinning o‘g‘li), jasurlikda Alimqul (Qo‘qon xonligining sarkardasi)dan qolishmas ekan. Sulton Sodiq - dashtning so‘nggi arsloni.
M. Chernyaev, general.
1868 yilning yozida general K. P. Kaufman buyrug‘i bilan Samarqand shahri to‘pga tutildi. Zobitlar qurshovida zafar o‘rindig‘iga yastanib olgan oliyjanob Konstantin Petrovich (Kaufman) to‘xtovsiz papiros tutatar va butunlay shafqatsiz ohangda:
«Otib tashlansin! Otib tashlansin! Otib tashlansin!», degan gapini takrorlardi, xolos.
V. Vereshchagin, rassom.
Turkiston g‘allasi Rossiya g‘allasiga, paxtasi esa Amerika paxtasiga kushandadnr. Turkiston aholisining ahvoli nima kechsa kechsin-u, lekin Rossiya manfaatlari to‘la saqlansin.
A. Krivoshein, chor Rossiyasi dehqonchilik vaziri.
Mamlakatda yashovchi barcha xalqlar podsho hazratlarining farzandlaridir. Ammo bu ko‘p sonli onlada ruslar boshqalarga nisbatan katta og‘a bo‘lishlari lozim...
Ko‘ktepa qal’asi ichiga qarash dahshatli edi. Behisob o‘liklar bir necha kundan beri uyilib yotardi. Ba’zi kulbalar murdaga to‘lib ketgan edi...
Biz 50 yil mobaynida tubjoy aholini taraqqiyotdan jilovlab, maktablar va rus hayotidan chetda tutib keldik...
Rossiya qaramog‘ida sobiq O’rta Osiyo xonliklaridagi yerli xalqlar qirq-ellik yil mobaynida rus nayzalari himoyasida tinch hayot kechirdilar, rivojlandilar va boyidilar. Vatan uchun og‘ir damlarda talab etilayotgan paytda ular Rossiyaga mardikorlar yetkazib berdilar.
A. N. Kuropatkin, Turkiston harbiy general-gubernatori.
M. Chernyaev ashaddiy shovinist edi. Uning nazarida, Qo‘qon xonligida yashagan o‘zbeklar, qirg‘izlar, qipchoqlar va boshqa xalqlar faqat to‘n (chopon) kiyganliklari uchungina qirib tashlashga loyiqdirlar.
Z. A. Kastelskaya, rus harbiy tarixchisi.
Rossiyani men boshqarayotganim yo‘q, 35000 amaldor boshqarmoqda.
Nikolay I, Rusiya podshosi.
Biz Turkistonga madaniyat olib keldik, deb o‘ylaymiz. Bo‘ysundirilgan osiyoliklarga tinchlik va osoyishtalik berdik, deb o‘zimizni ovutamiz. Ammo bularda (turkistonliklarda) ham bir oliy tuyg‘u borki, bu millat va uning milliy iftixoridir. Musulmonlar ahvolini tushunishimiz kerak. Siyosiy o‘lim (milliy davlatchilikning yo‘qotilishi) og‘ir, milliy o‘lim esa undan ham og‘irroqdir. Bizning hukmronligimizda ular xuddi shunday ahvolga tushdilar. Bas, shunday ekan, hukmronligimizga qarshi g‘alayonlar ro‘y bersa, ajablanishga o‘rin yo‘q. Shunday milliy manfaatlar borki, ular xalq och yoki to‘qligidan qat’i nazar, bir kunmas bir kun o‘zini namoyon etajak.
N. N. Veselovskiy, tarixchi.
General Chernyaev Toshkent tarafdan hujumga o‘tib, ko‘p qon to‘kishlardan so‘ng Buxoro qo‘rg‘onlari — Jizzax, Samarqand, Kattaqo‘rg‘onni birin-ketin egallay boshladi. Shunday qilib, butun Zarafshon vodiysining yuqori qismi Rossiya tomomidan bosib olinib, egallandi.
D. A. Logofet, tarixchi va amaldor.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 04:17 | Message # 11 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Davomi...
Turkiston xalqlarida rus hokimiyatiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarish befoyda va halokatli degan tushuncha chuqur ildiz otgan.
Girs, chor hukumatining maxfiy maslahatchisi (Turkistonning 1880—1884 yillardagi hayoti to‘g‘risida bergan ma’lumotnomasidan).
Bu vahshiyona yurish (1873 yili general Verevkinning Xiva xonligidagi Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Mang‘it, Gurlan yerlarini vayron qilishi) oqibatida na insonlar va na uy hayvonlari qoldi...
Qozoq (kazak) otliqlari ko‘zga ko‘ringanni otib, qariyalar, bobolarni, ayolu atvolni qilich bilan chopib (general Fon Kaufman, Golovachevlarning 1873 yilda Xivani qirg‘in qilishi), sut emadurg‘on o‘g‘lonlarni nayza bilan sanchib o‘tga otar edilar. Ondan o‘tib, yana bir yovmut jamoalarini qatl etdilar. Yigirmadan ortiq xotunlar o‘g‘lonlarini quchoqlariga olib qo‘lga kirib, so‘z ichida, ekinlarning oralarida pinhon bo‘lib turib edilar. Rusiya askarlari alarni ko‘rib miltiq o‘qi bilan otub qatl etdilar...
1881 yil 1-12 yanvarda general M. D. Skobelev Turkmanlarning Ko‘ktepa qal’asida qirg‘in urushi olib bordi. 12 yanvar kuni so‘nggi mudofaatchilar tig‘dan o‘tkazildi. Yaradorlar ham nayzaga tortildi. Qirg‘in oxirida faqat 5 ming xotin-qiz omon qoldirilib, ular g‘olib askarlar ixtiyoriga berildi. Nomusi oyoq osti qilingan bu ayollar Eron feodallariga sotib yuborildi. Ko‘ktepadagi qirg‘inbarot urushini rus generallari maqtanib, «Ikkinchi Borodino» jangi deb ataydilar.
Muhammad Yusuf Bayoniy, tarixchi, shoir.
Ilgari Turkistonda, eski odatga ko‘ra, askarlikka rag‘bat va havas bo‘lar edi. Hozir askarlikdan ozod etilganliklari sababli turkistonliklarning shijoatlari asta-sekin so‘nib, bo‘shashib ketdi... Rossiya Osiyoda g‘oyat uzoqni ko‘zlovchi siyosat ketidan quvuvchi va bu keng qamrovli harakatlarda hech qanday chek-chegarasi bo‘lmagan, hirs va ishtahasi kun sayin oshib boruvchi imperialistik davlatdir. Rus millati ham buyuk davlatchilikka nihoyatda bog‘langan, xususiy mulkka qarab qolmay, hukumat ko‘rsatgan har qanday joyga, har qanday o‘lkaga borib joylashishga jomadoni tayyor, harakatchan, g‘ayrat qiladi. Rus millati bu harakatchanlik va g‘ayratni alohida bir uddaburonlik deb biladi.
Ahmad Zakiy Validiy, yirik davlat arbobi, olim, Turkistonda milliy-ozodlik harakati rahbarlari va tashkilotchilaridan.
Ko‘p jihatdan ayb (Toshkentda 1892 yilning bahorida vaboga qarshi ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni uchun) o‘zimizda, albatta, ularning («sart»larning) fe’l-atvorini, qonun-qoidalarini o‘rganganimiz yo‘q va hali ham o‘rganmayapmiz. Bunda ayb faqat vaboning o‘zidagina emas, bu sabr kosasi to‘lgan xalqning g‘azabini toshirib yuborgan so‘nggi tomchidir. Xalq noroziligi allaqachondan beri kuchayib, yig‘ilib kelmoqda edi. Keyin esa boshqa noroziliklar qo‘shilishi bilan birdaniga qo‘zg‘olon boshlanib ketdi.
N. P. Ostroumov, chor Rossiyasining missioner amaldori (1892 yil 29 iyunda amaldor do‘stlariga yuborgan maktubidan).
Turkiston general-gubernatori A. V. Somsonov Rossiya imperatoriga Turkiston musulmonlarining ongi o‘sib, o‘lkada inqilobiy to‘ntarish yasashga bo‘lgan harakati haqida shularni xabar qiladi: mustamlaka ma’muriyati idoralari Farg‘ona viloyatida «idora tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurash» sifatida 1911 yilda 833 ta, 1913 yilda 220 ta «jinoiy ish» qayd etilgan. Sirdaryo viloyatida esa shunday «ayblar» bilan 1911 yilda 3487 kishi, 1913 yilda 5394 kishi javobgarlikka tortilgan.
H. Bobobekov, tarix fanlari doktori.
«Turkiston— ruslar uchun» shiori ostidagi islohotni amalga oshirishga g‘ayrat bilan kirishildi. Imperiyaga qo‘shib olingan bu hudud imperiya bilan chambarchas bog‘langan mustamlaka sifatida qaralishi lozim.
Bu joy (Markaziy Osiyo o‘lkalari) Ovrupo Rossiyasi manufaktura sanoati ehtiyoj sezayotgan mahsulotlarni yetishtirishga qodirdir.
Qisman ko‘chmanchi chorvador va qisman o‘troq, asosan dehqon aholi yashaydigan bu mustamlakada manufaktura sanoati juda zaif rivojlangan, shuning uchun ham u tabiiy ravishda Ovrupo Rossiyasi manufaktura mahsulotlari chaqqon sotiladigan bozorga aylanadi.
M. Brodovskiy, Rossiya imperiyasining mahalliy savdogar amaldori.
Turkiston o‘lkasi uchun qo‘yilgan «missioner», shovinist Ostroumovning taklifiga ko‘ra, Turkiston musulmonlariga juma namozlarida (xutbalarida) oq poshsho nomini qo‘shib o‘qishlikka ko‘rsatma berildi. Mustamlaka musulmonlar tahqirlanib, rus amaldorlariga ta’zim bajo keltirishga majbur edilar, masjidlarda it yetaklab yurish odatini mustamlakachilar tark etmadilar.
Mustafo Chuqaev, Qo‘qon muxtoriyatining raisi.
Xudoning irodasi bilan mana 12 yildirki, yaramas ruslar musulmon shaharlarini egallab oldi. Toshkent, O’ratepa, Samarqandda dinimiz shu’lasini o‘chirib, e’tiqodimizga putur yetkazdilar. Shu sababli ham biz, barcha musulmon xalqlari, o‘z xonimiz (Xudoyorxon)dan muqaddas urush boshlashni so‘raymiz, Lekin u (Xudoyorxon) haq yo‘l qolib, nohaq yo‘ldan ketmoqda. Xon ruslar bilan til biriktirgan ko‘rinadi, Ko‘plab sovg‘alar jo‘natgan va rus podshosidan «muqaddas xon» degan yorliq ham olgan. Shu sababli bizning iltimos va maslahatlarimizga quloq solmayapti. U o‘z yuzini musulmonlardan teskari o‘girdi va bizdan yiroqlashdi. Shundan so‘ng biz barcha ruhoniylar yig‘ilishib. noqonuniy ishlarining barchasini birlashtirib yo‘q qilishga kelishdik... Abdurahmon oftobachi rus bosqinchilariga qarshi 1898 yil 17-18 may kunlarida Andijonda bo‘lgan xalq qo‘zg‘olonida boshchilik qilgan mingtepalik (hozirgi Marhamat tumani) Eshon (Dukchi Eshon) Muhammadali Xalif istibdodga qarshi xalq qo‘zg‘olonini shunday ifodalaydi:
1). Ruslar o‘lkani (O’rta Osiyo za Qozog‘istonni) bosib olgach, ularning mahalliy xalq mulkiga ko‘z olaytirishi kuchaydi.
2). Shariat ko‘rsatmalaridan yiroqlashildi.
3). Rus hokimlari dastlab xalq bilan yumshoq muomalada bo‘lgan bo‘lsalar-da, ibodatni taqiqlab qo‘ydi.
4). Zakot bekor qilindi.
5). Xalq vaqf qonunlaridan mahrum etildi.
Muhammadali (Dukchi Eshon) xalifa yodnomasidan.
Olmoniyaning «Bishof» firmasi 1903 yilda Turkistondan paxta sotib olish uchun Turkiston o‘lkasidagi Davlat mulklari va yer boshqarmasi huzuridagi qishloq xo‘jaligi soliq ishlari amaldori — chinovnik Ponyatovskiyga murojaat etdi. O’rta Osiyo paxtasiga «xo‘jayin» hnsoblangan rus agronomi Ponyatovskiy olmonlarga shunday javob qaytargan: «Bizning tolamizni Olmoniyaga sotish maqsadga muvofiq emas. Buning sabablari: birinchidan, bizning tolamiz hali o‘z fabrikamizga ham yetishmaydi, ikkinchidan, bizning paxtachiligimiz katta yo‘qotishlar evaziga qo‘lga kiritildi. Endi u avvalo rus sanoatini boyitishi kerak, xorijni emas. Uchinchidan, anni paytda Rossiya o‘z tolasiga xom ashyo sifatida juda katta ehtiyoj sezmoqda.
«Delo upravleniya zemledeliya i gosudarstvennix imushestv v Turkestanskom krae» (1903 y.) to‘plamidan.
Bo‘lg‘usi ko‘chmanchi posyolkalar (Rossiyadan O’rta Osiyoga ko‘chirilgan rus posyolkalari) qashshoq emas, balki boy va farovon bo‘lmog‘i kerak.
Krivoshein, yer ishlari va yer qurilishi bosh boshqarmasi boshlig‘i.
1906 yilda o‘lkaning (O’rta Osiyoning) besh viloyatida mavjud 136 posyolka 451 ming tanob yerga ega bo‘ldi.
Har bir xo‘jalik tomorqasi 34,4 tanobdan edi.
«Delo Kantselyarii Turkestanskogo general-gubernatora» (1907 y., 52-son) to‘plamidan.
O’zi tomonidan tobe qilingan sart (o‘zbek)ning xo‘jaligida batrak bo‘lib ishlashi rus kishisi sha’niga yarashmaydi. Bu ayni paytda o‘lkadagi tubjoy aholida ruslarga nisbatan boshqacha munosabat shakllanishiga olib keladi. Ruslarning sartlar qo‘lida ishlashi qoida darajasiga ko‘tarnlishiga davlat yo‘l qo‘ymasligi kerak.
«Voprosi kolonizatsii» jurnali, 1913, 13-son.
Sart o‘z yerida, o‘z oilasi bilan ishlaganida so‘zsiz mehnatkash bo‘ladi, vijdonan ishlaydi. Bu holat sart rus qo‘lida ishlayotganida boshqacha namoyon bo‘ladi. Chunki u bu paytda o‘zining vijdonan ishlashi kerakligini his qilmaydi. Men N. N. Andreev xutori (qishlog‘i)da buni o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Sart bu yerda kuzatuvchi turganligiga qaramay, makr-hiyla yo‘liga o‘tib oldy… U juda sekin qimirlar va bunga esa jazirama issiqni bahona qilib ko‘rsatardi. Haqiqatda yevropaliklar (ruslar) bu qadar issiqqa dosh berolmasdilar.
N.N.Aleksandrov,
Farg‘onadagi Andreev xutorining xo‘jayini.
Turkistonning ortiqcha har bir pud g‘allasi — bu rus va Sibir g‘allasining raqibidir. Turkistonning ortiqcha har bir pud paxtasi — bu Amerika paxtasining raqibidir. Shuning uchun garchi qimmat bo‘lsa-da, yaxshisi, o‘lkaga g‘alla keltirish kerak. O’zlashtirilgan yangi yerlarga esa paxta ekish lozim.
«Voprosi kolonizatsii» jurnali, 1913, 12-son.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| ROBIYA | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 05:00 | Message # 12 |
Group: Muslima
Messages: 2503
Status: | samarqand buxoro bizni yani Ozbekistonni haqiqiy shaharlaridan hisoblanadimi??
chiroylik imzo coyaman yaqinda
|
| |
| |
| DURDON | Date: Chorshanba, 03-Avg-2011, 08:01 | Message # 13 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Ha albatta . Amur Temur hukmdorligi davrida Samarqand savdo markazi va poytaht hisoblangan keyinchalik 1930 yilda TOSHKENT UZBEKISTON ni poytahti deb tan olingan. Uzbekiston tarihida shu qadimiy shaharlar bilan bogliq muhim voqealar bolgan. Meni bilishimcha...
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 07-Avg-2011, 23:26 | Message # 14 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Otaga vafo qilmagan, farzandlarga nasib etmagan yurt boyliklari
Buxoroning so‘nggi amiri yiqqan shuncha xazina, boyliklar uning farzandlariga nasib etganmi yoki yo‘qmi degan savol tug‘iladi. Haydarali Uzoqov va Sotimxon Xolboev «Buxoro amirligining oltinlari» nomli nufuzli maqolasida Buxoro amirligi xazinasida to‘plangan behisob oltin, kumush va boshqa qimmatbaho boyliklar to‘g‘risida ishonchli hujjatlar asosida fikr yuritadilar.
Ular Amir Olimxon o‘limi oldidan farzandlari za qarindosh-urug‘larnga bergan vasiyatini keltiradilar: «Peshavor bankida saqlanayotgan dollarlarga birorta qo‘l tekkizmaysan, O'zbekiston mustaqil bo‘lgach, bu pullarni uning hisobiga o‘tkazasanlar. Londonda saqlanayotgan jamg‘armalar asosan avlodlar uchun, lekin uning bir qismi ham O'zbekistonga berilnshi mumkin. Bu senlarga bog‘liq». Naqadar uzoqni ko‘zlab qilingan ibratli vasiyatnoma bu. Said Olimxonning farzandlari padari buzrukvorlarining bu muqaddas vasiyatnomasiga sodiq qolganlar. Moddiy jihatdan qnynalib yashaganlarida ham ularning birortasi bankdan yarim chaqa ham olmay, ota nasihatini vijdon amri, xaqiqat ko‘zgusi, kelajakka ishonchi, deb bilganlar. Bu Sharqqa xos qat'iyat, samimiylik, sabr-toqat, meqr-oqibat, vafodorlik va yuksak odamiylik namunasidir. Xo‘sh, qinnalib tirikchilik qilgan Amir Olimxon farzandlarining taqdiri ne kechgan?
Gap shundaki, amirning keyingi taqdiri, oila va farzandlari to‘g‘risida juda oz ma'lumotga egamiz. Uning o‘z qo‘li bilan bitilgan «Buxoro xalqining fojiasi» nomli nufuzli risolasida ham oilasi va farzandlari taqdiri haqida to‘liq ma'lumot berilmaydi.
Bolsheviklar Buxoroda 1920 yil 2 sentyabrda sodir etgan bosqinchilik to‘ntarishidan keyin amir Buxoroi sharifni tark etib, Afg‘on yurtiga ketishga majbur bo‘ladi. Qizil imperiyaning qasoskorlik tajovuzi oqibatida Said Olimxon palaponlaridan ajralgan burgut misoli o‘z nuridiydalaridan abadiy judo bo‘ladi!
Buxoroda o‘z hokimiyatini zo‘rlik bilan o‘rnatgan bolsheviklar Said Olimxonning 8-10 yashar o‘g‘illari Sultonxon, Shomurod, Rahimxonlarni nazardan qochirmaydilar. Amir farzandlarini Buxoroda saqlash qiyin bo‘lganligidan, Fayzulla Xo‘jaevning maslahati bilan Buxoro Xalq Sho‘rolar Hukumati ularni Buxorodan Moskvaga ko‘chiradi. Sho‘rolar hukumati amir farzandlarnki o‘z himoyasiga olib, ularning o‘qishi va tarbiyasi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi.
«Bosmachi» nomi taqilgan Vatan himoyachilarining bolsheviklarga qarshi shiddatli kurashi davom etgan yillari (20-30-yillar) Buxoro amiri Said Olimxon haqida va uning farzandlari, amir xazinalari to‘g‘risida sovet va chet el matbuotida xabarlar berib borildi. Bu o‘rinda amirning to‘rtinchi o‘g‘li Shomurodning o‘z otasi Said Olimxon nomnga 30-yillarda yo‘llagan va unga katta shuhrat keltirgan bir tarixiy maktubi xarakterlidir. Avval u Moskvadagi rabfakni, keyin harbiy muhandislik akademiyani tugatadi. Ikkinchi jahon urushida qatnashnb, Sovet Ittifoqi generali unvoniga sazovor bo‘ladi. Uning xatini o‘qir ekanmiz, sharq farzandi o‘z qiblagohiga alam-hasratlarga to‘la bunday maktubni yo‘llamasligiga amin bo‘lamiz. Noma mazmunidan u tegishli doiralar tomonidan to‘qilib, amirzoda nomidan e'lon qilinganligi shundoqqina ko‘rinib turibdi.
Taqdir o‘yiniga qarang: ota-bola Rossiya imperiyasining generallari, faqat farq shundaki, Amir Said Olimxonga xamda Abdulahadga «oq» generallikni Nikolay podsho topshirgan bo‘lsa, amirning ug‘li Shomurodga «qizil» general unvonini I. Stalin bergan. Zamona zayli bilan ota-bola generallarning biri «oq imperiya»ga, ikkinchisi «qizil imperiya»ga xizmat qilib, butun bor-yo‘g‘idan ajralishgan. Shomurod Olimovning «Izvestiya» gazetasi sahifasida o‘z otasiga yozgan ochiq mak-ubida shunday satrlarni o‘qiymiz:
«Men senga birinchi va so‘nggi maktubimni yozayapman. Istaymanki, o‘rtamizda hech qachon aloqa tiklanmasin. Ammo keyingi yuz bergan voqealar meni majbur etdiki, qonga to‘lgan yuragimdan chiqarib, mana shu so‘zlarni yozib ma'lum qilmoqdaman. Kirdikorlaringning bari hanuz ko‘z oldimda turibdi: sening zulmnngdan Registon qon qusar edi. Zulm-istibdodingdan dodga kelgan xalqni maslakdoshlaring shafqatsiz talar edi. Sen kecha-kunduz ayshu ishrat bilan band bo‘lib, haramdan boshing chiqmas edi. Biz ikkimiz-men - o‘g‘il, sen - ota bo‘lib, bir yilda bir marta ko‘risharmidik, rostini ayt-chi. Mana hozir Moskvada tahsil ko‘rmoqdaman. Do‘stlarim, o‘rtoqlarim huzurida o‘zimni shod sezaman. Men berahimligingu shafqatsizligingdan, afsus, kech ogoh bo‘ldim. Hozir o‘zimni otasiz hisoblayman. Va senga ham maslahatim shuki, bundan buyon o‘g‘lim bor, deb aslo o‘ylama. Farzandim bor deb o‘ylashga haqqing yo‘q».
9-10 yashar bola qalbida padari buzrukvoriga nisbatan bu qadar hurmatsizlik, sinfiy nafrat o‘ti to‘lib-toshganligiga aslo ishonging kelmaydi. «Izvestiya» gazetasi sahifalari orqali olamga taralgan mazkur maktub afg‘on tog‘u dashtlaridan o‘tib, ona-Vatanndan uzoqda bo‘lgan sobiq hukmdor Said Olimxon qo‘liga ham yetib boradi. Sevikli farzandining nafrat to‘la bu dahshatli maktubini o‘qigan otaning ahvoli ne kechganligini tasavvur qilish mumkin...
Biroq amir farzandlarining keyingi taqdiri bizga noma'lum. Amirning so‘nggi kanizagi bo‘lgan O'zbekiston Xalq artisti Maryam Yoqubova bilan suhbatlarimizdan birida u Said Olimxonning o‘g‘illari to‘g‘risida hikoya qilib bergan edi. O'shanda menga amirning o‘rtancha o‘g‘li Shomurodning harbiy kiyimdagi rasmini ko‘rsatib: «U harbiy muhandis, general, Moskvada yashaydi, men bilan deyarli tengdosh, bordi-keldimiz bor, faqat buni siz hech kimga aytmang, uka»,- degan edi opa ehtiyotkorlik bilan.
Yaqin-yaqinlargacha Buxoro amiri Sand Olimxonning to‘rtta o‘g‘li borligidan xabardor edik. Biroq keninchalik Said Olimxonning sakkiz o‘g‘li Turkiya mamlakatida yashayotganligi matbuot xabaridan ma'lum bo‘ldi. Buxoro hukmdorining farzandlari: Said Ibrohim, Said Rahimxon, Said Xodixon, Said Ibod, Said Kabir, Said Mansur, Said Rauf ozod va hur jumhuriyat - O'zbekiston mustaqilligining ikki yillik to‘yi munosabati bilan O'zbekiston Respublikasnning Prezidenti Islom Karimov nomiga tabriknoma yo‘lladilar («Xalq so‘zi», 1993 yil 1 sentyabr).
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 07-Avg-2011, 23:28 | Message # 15 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10149
Status: | Davomi...
Buxoro amiri Said Olimxon ona-Vatanni qo‘msab, sog‘inib, qarigan chog‘ida Buxoroga qaytish orzusida Sovet hukumati boshliqlari I. Stalin, M. Kalininga murojaat etadi. Biroq, u toshbag‘ir istilochilar rad javobini berishadi. Istiqlolimiz tufayli ona-Vatanini ko‘rish uning farzandlarnga nasib etdi. Ular 1993-1994 yillarda birin-ketin ota yurti, ona diyori mustaqil O'zbekistonga tashrif buyurdilar.
Keyingi e'lon qilingan ma'lumotlarga qaraganda, Buxoroning sobiq amiri Said Olimxonning bir necha xotini bo‘lib, ulardan 37 farzand - 16 o‘g‘il, 21 qiz bo‘lgan.
Qardosh Tojikiston Respublikasi Leninobod viloyati «Leninobod haqiqati» gazetasining 1993 yil 1 iyul sonida jurnalist Muhiddin Olimpurning «Buxoro so‘nggi amirining achchiq qismati» nomli maqolasi e'lon qilindi. Maqolada yozilishicha, 70-80-yillar bir necha bor Afg‘onistonda bo‘lgan Muhiddin Olimpur Said Olimxon haqida material to‘plagan. Biroq u Buxoro amiri va uning farzandlari haqida qoniqarli ma'lumotlar yig‘a olmagan. Shundan keyin u Amerikada bo‘lib, Said Olimxon farzandlari: qizi-jurnalist Shukriya Ro'l va o‘g‘li Saidumar Olimiylar bilan uchrashib, muloqotda bo‘ladi. Said Olimxonning kenja qizi Shukriya Ro'l Afg‘onistonda tavallud topgan. U sakkiz oylik paytida padari buzrukvori olamdan o‘tadi. Shukriya Kobuldagi oliy bilimgohning jurnalistika bo‘limida ta'lim olgan va jurnalist sifatida Afg‘onistonda va xorijiy mamlakatlarda xizmat qilgan. U arab, fors, tojik, urdu hamda turkiy xalqlar tillarini yaxshi biluvchi qalam sohibi hisoblanadi.
Muxbirning aka-singillaringiz haqida gapirib bersangiz, otadan nechtasizlar? - degan savoliga Shukriyaxonim shunday javob qiladi:
- Qadimgi odatga ko‘ra otam ko‘p uylanganlar, inilarimiz o‘n beshta bo‘lsa, singillarimiz yigirma nafar.
Ularning ismlarini yoddan bilasizmi?
- Albatta.
Shukriyaxonim, siz opa-singillaringizni, Saidumar, siz og‘a-inilaringizni tanishtirsangiz?
- Bosh ustiga. Muhsina, Shukriya, Uzri, Xayriya, Muslima, Soliha, Nazokat, Muborak, Mo‘‘mina, Sofiya.
Saidumar o‘g‘illarni sanay boshladi: - Xonadonning bosh farzandiman. Uch akam vatanda - O'zbekistonda qolgan, ismim Saidumar, ikkinchi nomi Said Omonullo, ikkinchi inim Saidmurod (3-4 yil avval Makkai Muazzamada vafot etgan). Uchinchi o‘g‘il Said Ibrohim (u hozir Turkiyada yashaydi), Said Abdurahim, Said Abdulfattoh, Said Abdukabir, Azimshoir, Said Mansur (shoir). Said Abdullo (Olmoniyada yashaydi), Said Abdulhodi, Said Abdug‘affor, Said Hoji (Turkiyada yashaydi, tish do‘xtiri), Said Abdusattor. Said Abdurauf, Said Muhammadsaid (Olmoniyada yashaydi), Said Orif.
Said Olimxon farzandlari Shukriya va Saidumarning aytishlaricha. Said Olimxon Afg‘onistonga muhojir yoki qochoq sifatida emas, balki Afg‘oniston hukumatidan ko‘mak so‘rab, qurol-yarog‘ olgani kelgan ekan. Afg‘oniston shohi Amonulloxon bir necha marta Amir Said Olimxonga: «Agar siz kelsangiz, albatta yordamimni ayamayman», - degan ekan.
Lekin, ming afsuski, «qizil imperiya»ning bosqinchilik siyosatidan cho‘chigan Amonulloxon Buxoro amiri Said Olimxonga yordam berishga botina olmaydi.
Ona-Vatanni qizil shaytonlardan ozod qilish, o‘lkada ozodlik va istiqlol barq urishi umidi bilan yashagan mang‘it amirlarining so‘nggi hukmdori amir Said Olimxon yuragida bir olam orzu-armon bilan ketdi. Uning Vatanni ozod qilish, ona diyorini mustaqil ko‘rish orzulari bizning zamonamizda, 1991 yil 1 sentyabrda O'zbekiston mustaqil respublikaga aylangandan keyin amalga oshdi.
Iqtidorli yozuvchi A. Hasaniy «Nido» («Buxoro haqiqati», 1992 yil 3 iyun) nomli maqolasnda yozishicha, Said Olimxonning katta o‘g‘li Sultonxon 1910 yilda Buxoroda tavallud topgan, u inqilobdan keyin, 20-yillarda Moskvadagi rabfakda o‘qiydi va tugallanmagan oliy ma'lumot oladi. Urush nogironi bo‘lgan Sultonxon uzoq vaqt Moskvadagi ko‘zi ojizlar uyida ishlaydi.
Biroq amirning uchinchi o‘g‘li - Rahimxonga va uning umr yo‘ldoshiga fojiali taqdir nasib etdi. Buxoro hukumati yordamida Moskvadagi rabfakda ta'lim olgan Rahimxon 1937 yilda GPU xodimlari tomonidan josuslikda ayblanib, qatl etiladi. Rahimxonning xotini eri haqidagi mash'um xabarni eshntib, o‘zi ishlayotgan sovun ishlab chiqarishining qaynoq qozoniga o‘zini tashlab halok bo‘ladi. Xuddi Rossiya podshosi Nikolay II ning oilasi bolshevik terrorchilar qo‘lida halok bo‘lganidek, Buxoro amirining farzandlari ham ulardan o‘lim topadi.
Biz mo‘g‘ul-tatar bosqinchilarining 200 yildan ortiq davr ichida rus xalqi va boshqa xalqlarni ezib kelganligini tarixdan yaxshi bilamiz. Oltin O'rda xonligi ruslarga va boshqa xalqlarga o‘tkazgan zulm va zo‘ravonlikni qattiq qoralab kelganmiz. Biroq insof yuzasidan fikr-mulohaza yuritadigan bo‘lsak, Chingizxon va uning farzandlari hukmdorligi davrida rus xalqi va boshqa xalqlar ham Oltin O'rda xoniga o‘lpon to‘lab, o‘z cherkovlarida ibodat qilib, o‘z ona tillarida o‘qib, hunar o‘rganib keldilar. Ruslar mamlakati ustidan uzoq davr hukmronlik qilib kelgan chingiziylar mahalliy xalq savdo-sotiq ishlarini, e'tiqodi va milliy an'analarini davom ettirib, rivojlantirishlariga monelik qilmaganlar.
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, Chingizxonning Rossiyaga yurishini Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishda ko‘rsatgan vahshiyliklari, xalq mulkini talon-toroj qilishi bilan qiyoslaydigan bo‘lsak, rus bosqini mo‘g‘ul-tatar bosqinidan o‘n chandon dahshatli, vahshiyona bo‘lganligiga iymon keltiramiz. Chunki O'rta Osiyo va Qozog‘iston yerlarini harbiy kuch bilan bosib olgan Rossiya imperiyasi o‘lka xalqlari tarixi, madaniyati, dini, tili, barcha milliy an'analarini yer bilan yakson qilib, tarix g‘ildiragini necha yuz yillar orqaga burib yubordi.
Sadriddin Ayniy «Buxoro jallodlari», «Buxoro tarixi uchun materiallar», «Doxunda», «Yetim» va «Esdaliklar» kabi nasriy asarlarida O'rta Osiyo, ko‘proq Buxoro tarixi, bu o‘lka xalqlari hayotini ishonchli tasvirlagan. Yozuvchi mashhur «Doxunda» romanida o‘zbek va tojik xalqlarining ma'rifiy va inqilobiy uyg‘onishini badiiy timsollar vositasida tasvirlab bergan.
Buxoroning suyukli ijodkor farzandi bo‘lgan Sadriddin Ayniy Buxoroning mang‘it amirligi tarixida feodal amirlikning so‘nggi hukmdori Said Olimxonning ijtimoiy-siyosiy faoliyati, amirlik va darbor ahlining yashash sharoiti, turmush tarzidan kelajak avlodlarga san'atkorlarcha hikoya qilgan. Jumladan, «Doxunda» romanida Said Olimxonning so‘nggn to‘rt, besh (1917-1921) yillik davlatchilik va jamoatchilik fgoliyatini, uning M. Frunze boshliq bosqinchi bolsheviklar tajovuzidan toj-taxtni, ona-Vatanni, boy xazinani tashlab, noiloj qo‘shni Afg‘on o‘lkasiga ketib jon saqlashining tafsilotini bayon etgan. Romanda Said Olimxon, uning yaqinlari, Mirzo Urganjiy, amir xazinaboni Imonqul, Hoji Yusuf Muqimboy, Hoji Alimboy va boshqa o‘nlab tarixiy shaxslar yovuz niyatli odamlardan Vatanni, dinni, ma'naviyat va iymonni himoya qilish yo‘lida fidoyilik ko‘rsatganliklari tasvirlab berilgan.
Shuni ham ta'kidlash joizki, boshqa xonliklarga nisbatan Buxoro amirligi Rossiyaga ko‘p hamiyat ko‘rsatib kelgan. Xususan, unga amir Abdulahadning moddiy va ma'naviy yordami sezilarli bo‘ldi. Masalan, 1914 yili, birinchi jahon urushi davrida Rossiya iqtisodiy tanglikka uchrab, Buxoro amiridan moddiy yordam so‘raganida ham Said Olimxon rus podshosi Nikolay II iltimosini o‘z vaqtida qondirib, Rossiyaga 10 dona to‘p, 500 dona beshotar miltiq, 1500 ta chopqir ot va boshqa kerakli narsalarni in'om etgan.
Ammo O'rta Osiyo xonliklari, jumladan, Buxoro amirligi Rossiya bilan qanchalik yaxshi, yumshoq munosabatda bo‘lmasin, aslida imperiya hukmdorlarining niyati buzuq edi. Misol uchun jahon urushidan keyin ikki yil o‘tgach, chor Rossiyasi O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalaridan arzon ishchi kuchini jalb qilish, mahalliy xalqlardan 50 million kishini mardikorlikka majburiy olish harakatlarini boshlab yubordi. Bunga qarshi xalq qo‘zg‘oloni ko‘tarilganida o‘sha amir tortiq qilgan to‘p, beshotar miltiq va chopqir tulporlar o‘zimizga qarshi ishga solinib, begunoh xalq vakillarining qoni to‘kildi. Yaxshilikka yomonlik degani shu bo‘lsa kerak. Bu ruslarning «Bo‘rini qancha boqmagin, baribir o‘rmonga intiladi» degan maqoliga juda mos keladi. 1917 yil oktyabr to‘ntarishi, fuqarolar urushi, besh yilliklar davridagi qatag‘on-qirg‘inbarotlar qurbonlarini tarix, xalq hali unutgan emas va unutmaydi ham.
|
| |
| |
