O´zbekiston tarihi
|
|
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:36 | Сообщение # 46 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
XIX asrning ikkinchi yarmida (1853-1856) bo‘lib o‘tgan Rossiya bilan Qrim urushi, shundan keyin xalq xaloskori Imom Shomil boshchiligida davom etgan Kavkaz janglari ham chor Rossiyasining O'rta Osiyoga harbiy yurishiga, mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishiga ma'lum muddat to‘sqinlik qilib turdi. Biroq Rossiya imperiyasi podsho Petr I belgilab ketgan reja asosida O'rta Osiyoga harbiy yurishni hech to‘xtatmay, shiddat bilan amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi.
Aslida bu ishga imperator Nikolay I hukmronligi davrida-o‘tgan asrning 1830-40-yillaridan boshlab kirishiladi. Rossiya imperiyasi turli yo‘llar, bahonalar bilan Orenburg va O'rol orqali asta-sekin Qozog‘iston va O'rta Osiyo o‘lkalariga kirib kela boshlaydi.
Rossiya Qozog‘iston yerlarida harbiy istehkomlar qurishga mablag‘ni ayamay sarflaydi. 1734 yilda Orenburg guberniyasining kotibi I. Kirilovning zimmasiga qal'alar qurish, avval Buxoroga, keyinchalik Hindistonga savdo karvoni olib borish bahonasida tevarak-atrof va yo‘llar xaritasini chizish, ruda va oltin qidirishni yo‘lga qo‘yish kabi qator vazifalar yuklanadi. 1742 yilda qurilgan Orenburg shahri o‘zbek xonliklari hududiga kirib kelish yo‘lida ham harbiy, ham iqtisodiy istehkom bo‘lib xizmat qiladi. Turkistonni harbiy kuch bilan bosib olish niyatida Rossiya imperiyasi faqat XVIII asrning o‘zida Qozog‘iston hududida yuzdan ortiq katta-kichik harbiy istehkomlar, tayanch dargohlari qurdiradi. Shimoli-sharqiy Kaspiybo‘yi yerlarida o‘z mavqeini mustahkamlash maqsadida Novo-Aleksandrovsk (hozirgi To‘rtko‘l) harbiy istehkomini barpo etadi. Imperiyaning Sibir tomondan harakatga tushgan qo‘shinlari yaqin atrofda bosh ko‘targan qozoq, boshqird, tatar, qirg‘iz hamda qozoq xalq xaloskori Sulton Kenisar Qosimov boshliq millatparvarlarni tor-mor qilish uchun Jenier Og‘ochga polkovnik Gorskiy boshchiligida qo‘shin yuboradi. Orenburg tomondan turli hujum va bosqinlarga chek qo‘yish va turli yo‘llar bilan asirga tushgan daydi, qochoq ruslarni ozod qilish bahonasida general Perovskiyning to‘p-zambaraklar bilan qurollangan 51 ming 217 kishilik qo‘shini Xiva tomon yurish qiladi. Oqbuloqda Xiva xonligining 24 ming sarbozi rus bosqinchi jangarilari bilan 1,5 oy davomida jang olib boradi. Vatan himoyachilaridan 80 dan ortiq kishi, istilochilardan esa 5 kishi qurbon bo‘ladi. Lekin bu yurish ham ruslar mag‘lubiyati bilan tugaydi. Biroq Rossiya imperiyasi Angliya, Xitoy hujumidan xavfsiragan holda O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarini tezroq bosib olib, o‘z mustamlakasiga aylantirish niyatidan qaytmay, harbiy izlanishlarini tinimsiz davom ettiradi.
Petr I tomonidan imperiya deb e'lon qilingan Rossiya o‘z iqtisodiy va harbiy qudratini mustahkamlash hamda taraqqiy, ettirish niyatida o‘zga yurtlar, mamlakatlar yerlarinn asta-sekin egallab, buning hisobiga o‘z qaddini rostlab boradi.
XVIII-XIX asrlarga kelib, Rossiya imperiyasi tarkibida Boltiqbo‘yi, Ukrainaning o‘ng dengnz sohili, Belorussiya, Polshaning bir qismi, Bessarabiya, Shimoliy Kavkaz, Finlyandiya, Kavkazorti, Uzoq Sharq, Sibir, Qozog‘iston, O'rta Osiyo, Pomir kabi o‘lkalar bo‘lib, ularning umumiy maydoni 22,4 million kvadrat kilometrga barobar edi. V. I. Lenin ta'biri bilan aytganda, «xalqlar turmasi» bo‘lmish chor Rossiyasi hududidagi 81 guberniya, 20 viloyat, 931 shaharda yashayotgan 100 dan ortiq g‘ayrirus xalqlar va elatlar mamlakat aholisining 57 foizini tashkil qilardi.
1738 yil avgustda rus tarixchisi V. N. Taxtishchev poruchik Miller boshchiligidagi karvon tarkibida Toshkent shahri tomon yo‘lga chiqadi. Unga Buxoroning bir qancha shaharlaridagi hamda Toshkentdagi siyosiy ahvol to‘g‘risida va yana boshqa xil ma'lumotlar to‘plash topshirilgandi. Bu karvonning ham omadi chopmadi, uni O'rta juz qozoqlari tor-mor qiladilar.
Yekaterina ikkinchi hukumati XVIII asrning 70-yillari oxirida O'rta Osiyo bilan ruslar uchun har tomonlama foydali bo‘lgan savdo-sotiq masalalariga katta e'tibor bera boshlaydi va XIX asrning birinchi choragidayoq o‘zbek bozorlarida ruslar mustahkam mavqega ega bo‘lib oladilar. Chunonchi, Buxoro amiri Shohmurod Ernazar otaliqni Peterburgga elchi qilib jo‘natadi. Buning sharafiga Yekaterina Ernazar elchi madrasasi qurilpshiga 134 ming so‘m ajratadi.
Ovrupodagi taranglashayotgan xalqaro vaziyat, 1805-1307 yillardagi Napoleonga qarshi kurash, 1806-1812 yillardagi rus-turk urushi, 1808--1809 yillardagi rus-shved urushi, 1805-1813 yillardagi rus-fors urushi, 1812 yilgi Vatan urushi chor hukumatining O'rta Osiyoga nisbatan bosqinchilik siyosatini olib borishiga uzoq yeeqtgacha yo‘l bermay turadi.
Nikolay ikkinchi hukumati O'rta Osiyo bozorlarini Rossiyaga butunlay qaram qiling maqsadida Turkistonni bosib olishni tezlashtirish ustida bosh qotira boshlaydi. Chunki Rossiya Hindistonni egallagan inglizlar tezda Afg‘oniston va Turkistonni ham zabt etishlari mumkinligidan xavfsirar adi. O'rta Osiyoni bosib olish ishtiyoqmandlari ichida bosar-tusarinn bilmaydigan Orenburg harbiy gubernatori general-mayor V. A. Perovskiy ham bo‘lib, 1840 yil noyabr oyi oxirlarida 2 ta zambarak, 40 ta arava, hamda 5 ming piyoda askar bilan 10 ming tuyadan iborat karvonga bosh bo‘lib O'rta Osiyo tomon yuradi. Og‘ir ob-havo sharoiti, yonilg‘i, oziq-ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklar yaroqsizligi oqibatida qo‘shinining ma'lum bir qismini yo‘qotgandan so‘ng Perovskiy Xivaga yurishini to‘xtatishga majbur bo‘ladi. Istilochilar 1841 yilda Xonikov yetakchiligida Buxoroga otlanishadi. Bu yurish natijasida Butenev ikki xonlikni qurol kuchi bilan bosib olish imkoniyatlari, yo‘llari, maqsadga erishishga qaratilgan harakat rejalari kabi ma'lumotlarni jamlab noma yozadi. 1847 yilga kelib mustamlakachilar Sirdaryo etaklarini bosib olish rejasini tuzishadi va u yerda Raim istehkomini barpo etadilar. 1853 yilda general Blaramberg otryadi Oqmachitni (hozirgi Qizil o‘rdani) hujum bilan zabt etadi. Ayni paytda G'arbiy Sibirdan Semipalatinskga qadar bo‘lgan oraliqda ham shimoli-sharq tarafdan yurishlar boshlanib ketgandi.
1850-1854 yillar ichida podsho qo‘shinlari Iliorti (Zaili) o‘lkasini egallaydilar, 1854 yilda esa Verniy (hozirgi Almati) istehkomi qad ko‘taradi. Shundan so‘ng Nikolay hukumati Qrim urushiga (1853- 1856) chalg‘iganligi tufayli O'rta Osiyoga bosqinchilik qisqa muddat to‘xtab qoladi. Bu urush tugagach, Kavkaz janglari Nikolayning qo‘lini bog‘lab qo‘yib, u o‘zbek xonliklariga qarshi oshkora bosqinchilik siyosatini yuritolmaganligidan, Buxoro hamda Xiva xonliklari birlashuviga imkon bermaydigan ayrim choralar ko‘rish bilan chegaralanadi.
Shundan keyin chor Rossiyasini O'rta Osiyoga nisbatan jadal mustamlakachilik siyosatini yurgizishga harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahvoli majbur qiladi. Uning rivojlanayotgan yengil sanoati uchun paxta, pilla, qorako‘l teri va boshqa xil xom ashyolar zarur edi. Buning ustiga fuqarolar urushi (1861 - 1862 yillar) oqibatida Amerikadan olinadigan paxta miqdorining kamayib ketganligi ham o‘zbek paxtasiga bo‘lgan talabni oshirib yuboradi.
|
|
| |
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:38 | Сообщение # 47 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
Yengil sanoatdagi bo‘xronlar, uni arzon xom ashyo bilan ta'minlash zaruriyati podsho hukumatnni bezovta qila boshlaydi. Orenburg general-gubernatori Katenin tashqi ishlar vaziriga yozgan xatida «O'rta Osiyo mulkiga hukmronligimizni o‘rnatishimiz uchun albatta Turkiston va Toshkentni egallashimpz shart», deb ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, Toshkentni qo‘lga kiritish Buxoro mulkiga qurolli kuchlar bilan borish uchun ham zarur edi. 1862 yilda «Russkiy vestnik» jurnalida O'rta Osiyoni bosib olishni qat'iy yoqlovchi qator shovinistik maqolalar bosiladi. «Golos» nomli liberal jurnal esa Hindistonni zabt etgan inglizlardan o‘rnak olib, «Kaspiyni rus dengiziga aylantirish, O'rta Osiyoning ko‘chmanchi elatlarini o‘troq yashashga o‘rgatish, bu sahroyilar bilan pachakilashib o‘tirmay, ularni hattoki terror qilish»ga chaqirdi. Harbiy yurishlarning doimiy tarafdori bo‘lgan harbiy vazir D. A. Milyutin 1864 yil okgyabrida tashqi ishlar vazirligi tomonidan podshoh uchun tayyorlangan ma'ruza matnini qo‘llab-quvvatlaydi. Bu matnda, jumladan, Rossiyaning Sharqqa sirli, lekin tiyiqsiz intilishi haqida, yarim yovvoyilar qabilasi bilan to‘qnashilgan damda o‘ta tinchliksevar siyosatni saqlab qolish imkoni yo‘qligi xususida, Qo‘qon xonpligining tabiiy boyliklari bo‘lmish paxta, ipak, qimmatbaho ma'danlar to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Shunday qilib, oltmishinchi yillar boshida O'rta Osiyoni bosib olishga g‘oyaviy tayyorgarlik ko‘rib bo‘linadi, endi bu istiloni amalga oshirish navbati kelgandi.
Imperiya xorijiy o‘lkalar, Turkiya bilan bo‘lgan urushda bandligiga qaramay, 1810-1860 yillarda Sibir va Orenburg harbiy safarbar kuchlarini ishga solib, Qozog‘iston va O'rta Osiyo yerlari tomon harbiy yurish boshlaydi. Bunday bosqinchiliklarda katta tajriba orttirgan Rossiyaning yuzlab bosqinchi generallari va zobitlarining tinch Turkistonga yurishi dahshatli tus oladi. (Bu kuchlar tafsiloti kitobchamizga ilova qilinayotgan ma'lumotnomada tuliq bayon etilgan. M. H.) Shu maqsadda tashlangan katta kuch Markaziy Osiyo xalqlarini so‘zsiz taslim qilishga yoki bu o‘lkalarning kulini ko‘kka sovurib bo‘lsa ham to‘liq zabt etishga «so‘ngra Sharqdagi istilochilikni yanada davom ettirishga qaratilgan edi. 1909 yilda Toshkent shahrida Turkiston harbiy okrugi tipolitografiyasi tomonidan juda oz nusxada, faqat harbiy zobitlar uchun nashr ettirilgan bu to‘plam «O'rta Osiyoning bosib olinishi haqida tarixiy tadrijiy ma'lumotnoma. Georgiy Xochi sohiblari va «jasorati uchun» oltin qurol bilan taqdirlanganlar ro‘yxati ilovasi bilan» deb ataladi. Turkistonning chorizm tomonidan bosib olinishiga doir bu eng ishonchli manbada o‘sha jarayonning qanday davom etganligi to‘g‘risida to‘liq ma'lumot berilgan. Kitobchada bosqinchilik yilnomasi harbiy mahkama ma'lumotlari asosida ishtirokchilar, ularning qurol-yarog‘lari soni, amalga oshirgan harbiy xunrezliklari bilan birga yilma-yil, oyma-oy, kunma-kun aniq va xolis ko‘rsatilgan.
Bundan tashqari o‘sha kitobcha nashr qilingan yilga qadar hisoblaganda qariyb bir asrcha davom etgan mazkur bosqinchilik, talonchilik urushida mahalliy xalqni yakson qilishda «qahramonlik» ko‘rsatgan 200 ga yaqin rus generallari, zobitlari qachon, qaerda va qanday «jasoratlari» uchun Rossiya imperiyasining oliy mukofotlari bilan taqdirlanganliklari aniq, lo‘nda va serma'no jumlalarda ifodalab berilgan. Ular orasida biz yaqin-yaqinlargacha shahar va qishloqlarimizga, ko‘chalarimizga nomlari taqilgan, tarix kitoblarida hadeb O'rta Osiyoni Rossiyaga «ixtiyoriy qo‘shib olish»da fidoyilik ko‘rsatgan xalq qahramonlari sifatida ta'riflab kelingan Fon Kaufman, Chernyaev, Skobelev, Kuropatkin, Trotskiy singari generallarni ham, bizga kamroq ma'lum bo‘lgan yuzlab general va zobitlarni ham ko‘ramiz.
Bu o‘rinda shuni ham alohpda aytib o‘tish kerakki, bunday oliy mukofotlarga faqat harbiylar emas, balki ko‘klarga ko‘tarib maqtab kelingan ijodkorlar: rassom, iste'fodagi michman Vasiliy Vasilevich Vereshchagin (bir qo‘lida qurol, bir qo‘lida mo‘yqalam bilan o‘z vatandoshlari amalga oshirgan qonxo‘rliklarni hayolan boshqa xalqlarning milliy qahramonlariga, jumladan, Sohibqiron Amir Temurga nisbat berib rasmlar chizgan bu jangchi-rassom 1904 yilda Petropavlovsk zirxli kemasida fojiali halok bo‘lgan) va taniqli rus yozuvchisi va rassomi, o‘qchi batal'on shtab kapitani Karasin sazovor bo‘lgan. Eng qizig‘i shundaki, Rossiya imneriyasining din peshvolari: ruhoniy ota Andrey Maloz, ruhoniy ota Gavril Shiryaev, ruhoniy ota Sedachyovlar ham chor hukumatining O'rta Osiyoni zabt etishida qatnashgan. Qo‘lidagi but-xochni o‘pib, rus zobitlari, askarlarini mahalliy xalq erku ozodligini poymol qilish uchun qonli urushga undagan bu ruhoniylar «halol» xizmatlari evaziga Georgiy nishoni tasmalariga taqiladigan xoch-nishon (napersnыe) bilan taqdirlanadilar.
Hatto Rossiyani va uning yaqin atrofidagi ko‘plab mamlakatlarni istilo qilib, necha asrlar ezib kelgan Chingizxon ham urushga dinni aralashtirmagan edi. Chingiziylar bosib olgan o‘lkalari xalqlarining e'tiqodi, urf-odatlarpga halal yetkazmagandilar. Rus podshosi esa O'rta Osiyoni bosib olishda har qanday siyosatdan ustun turishi lozim bo‘lgan dinni ham ishga soldi, xristian dini arboblarini yuksak mukofotlar, yorliqlar bilan ilhomlantirib, yovuz maqsadlariga xizmat qildirdi.
Inqilobdan ilgari yashab, faoliyat ko‘rsatgan rus tarixchilari, shuningdek chor Rossiyasining harbiy yilnomachilari va mahalliy xalqdan chiqqan Fozilbek, Bayoniy, Ahmad Donish, Salimiy, Muhammad Solih singari voqeanavis tarixchilarimiz asarlarida, o‘sha davr arxiv hujjatlari, davriy matbuot sahifalarida chor imperiyasi O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarini beadad qonlar to‘kib bosib olib, o‘z mustamlakasiga aylantirganligi, saxiy Turkiston mulki bosqinchilar tomonidan ayovsiz talon-toroj qilinganligi aniq misollar asosida ko‘rsatib berilgan.
Shu manbalardan ayonki, Rossiya imperiyasi yana o‘sha inglizlar yaqin orada O'rta Osiyo va Qozog‘iston yerlarini bosib olish xavfi bor, degan nuqtai nazardan kelib chiqib, harbiy harakatlarini shiddat bilan olib boradilar. Istilochilar buning uchun mablag‘larni ham, qurol-aslahalarni ham ayamaydilar. Chor Rossiyasi hukumati butun Kavkaz va Sibirda, Volga bo‘ylarida bosqinchilik urushlari bilan band bo‘lishiga qaramay, Turkistonni ham qo‘ldan chiqarmaslik uchun bu yerda istilochilik faoliyatini to‘xtatmadi. Turkistondagi shu voqealar qatnashchisi, rus harbiy tarixchisi general M. A. Terentev «O'rta Osiyoni bosib olish tarixi» nomli 3 jildlik kitobida yozishicha, Rossiya imperiyasi O'rta Osiyo yerlarini bosib olishda hech narsani ayamagan. Mamlakatdagi iqtisodiy tanglikka qaramay, kambag‘al xalq rizqidan qiyib, O'rta Osiyo va Qozog‘istonga harbiy yurish qilishga 1839 yilda 1 million 800 ming so‘m mablag‘ ajratiladi. Birgina Xiva xonligini zabt etish uchun Turkiston harbiy okrugiga 287300 so‘m, Orenburg harbiy okrugiga 200000 so‘m mablag‘ ajratilgan. Harbiy bosqinchilik urushi olib borish uchun shaxsan Turkiston general-gubernatori Fon Kaufman ixtiyoriga 400000 so‘m pul berilgan. Xiva xonligiga na boshqa xonliklarga qarshi harbiy yurishda qatnashgan ko‘p minglab askar, zobitlarning oziq-ovqatlari, kiyim-kechaklari uchun hamda harbiy yurishlar davomida mahalliy xalqdan tortib olnngan ot, ho‘kiz, eshak, xachir va tuyalarga yem-xashak sotib olishga 465414 so‘m 64 tiyin mablag‘ ajratilgan. Shuningdek, urushda zarur bo‘lgan qo‘tos, xachir, eshak, ot, tuyalar, aravalar sotib olish hamda yo‘l harajatlari uchun 513551 so‘m 40 tiyin pul mablag‘i ajratilganligini ko‘ramiz. Artilleriya, to‘p-zambarak zaxira qismlari, ta'mirlash uchun texnik uskunalar, shuningdek, tibbiy dori-darmonlar hamda lazaretlar unun 94285 so‘m pul mablag‘i, ko‘priklarni tuzatishga, arava (brichka)larning g‘ildirak zaxiralarini va boshqa zaruriy ashyolarni sotib olishga 1475558 so‘m 68 tiyin pul mo‘ljallangan. (Qarang: M. A. Terentev «Istoriya zavoevaniya Sredney Azii» Spb. 1806. 153, 283-betlar). Shunga o‘xshash ishanchli dalillarni rus bosqinni generallari, zobitlari, harbiy mutaxassislarining kundaliklari va esdaliklarndan ham ko‘plab keltirish mumkin. Shu o‘rinda kitobxonlarimizni bir narsadan ogoh qilishni xohlardik. Nazarimizda, rus bosqinchilarining Turkistondagi vahshiyliklari to‘g‘risidagi ko‘pgina manbalar noyob kitoblar, risolalar, esdaliklar, kundaliklar yo‘qolib ketayotganga o‘xshaydi. Tarixning ayanchli saboqlari unutilib, bugungi va kelajak avlodlar o‘tmish xatolarini takrorlamasliklari uchun bu manbalarning saqlanishini alohida nazoratga olish, imkon boricha ularni qayta nashr qilish zarur.
|
|
| |
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:42 | Сообщение # 48 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
Chor Rossiyasining ma'murlari, harbiy gubernatorlari tub yerli xalqni qattiqroq ezish maqsadida mahalliy amaldorlar, boylar, qozilar, savdogarlar, sudxo‘rlar bilan til biriktirib harakat qildilar. Xonliklar oliy hukmdorlarining boshini makkorlik bilan silab, o‘zlari tomon og‘dirishga intildilar. Chunonchi, Rossiya podshosi Buxoro hukmdori amir Said Muzaffarxonga (1860-1885) general-ad'yutant yuksak harbiy unvonini, Buxoro amirlari Abulahad va Sayid Olimxonga general, Xiva xoni Muhammad Rahimxonga (1865-1910) general-mayor harbiy unvonlarini berdi. Mustamlakachilar bunday unvonlar va arzimas sovg‘a-salomlar evaziga mahalliy xalqni bemalol ezish ixtiyorinigina emas, uning rahbarlari xaq-huquqlarini ham sotib olgan edilar. Bu ham kamlik qilganday chorizm istilosiga qarshilik ko‘rsatganliklari uchun Buxoro va Xiva xonliklari Rossiya harbiylariga millionlab so‘m jarima to‘lashga majbur etiladilar. Masalan, bosqinchilarning otryadlari 1868 yil 23 iyunda Buxoro amirligini mag‘lubiyatga uchratgach, Zirabuloqda imzolangan bitimga ko‘ra, Buxoro Rossiyaga 500 ming so‘m urush tovoni to‘laydigan bo‘ldi. Bu xil noqonuniy tovonlar, jarimalar Xiva, Qo‘qon xonliklaridan ham undirib olindi. Tabiiyki, ularning yuki mehnatkash xalq gardaniga tushadi. Chorizmning Turkistonga ikkinchi yurishi 1853 yilda general Perovskiy boshliq ikki mingdan ziyod askar va zobitlarning Oqmachit (Qizil O'rda)ga hujumidan boshlandi. Bir necha kunlik hayot-mamot jangida bosqinchilardan 25 kishi o‘lib, 46 kishi yaralanadi. Oqmachit himoyasiga chiqqan butun mahalliy aholidan esa atigi 74 kishi omon qoladi, xolos. Chor qo‘shinlari qurolsiz xalqni rahmsizlarcha qirg‘in qiladi. Toshkentdan hokim Sabdalxo‘ja boshchiligida 8 ming askar va ko‘ngilli Oqmachitni qayta qo‘lga olish uchun qattiq jang olib boradi. Biroq istilochilar urush tajribasiga ega bo‘lishlari bilan birga tish-tirnog‘igacha qurollangan edilar. Vatanparvarlar jangda 192 kishidan ayrilib, yaralangan 92 jangchini tuya, ot, arava va eshaklarga ortib g‘azab va alam bilan orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar. Qo‘qon xonligi Oqmachitni rus bosqinchilaridan qaytarib olish uchun yana qo‘shin yuboradi. 1853 yilning oxirida Yoqubbek qo‘mondonligida 13000 kishidan iborat yurt himoyachilari g‘animlar bilan qattiq jang olib boradilar. Atoqli tarixchi olim H. Ziyoev «Chorizm istilosi» degan maqolasida («Sharq» yulduzi», 1990, 8-son; «Muloqot», 1991, 3-son) yozganidek, bosqinchilar 55 kishini yo‘qotganlari holda yurt himoyachilaridan ikki mingga yaqin kishi o‘ldirildi va yaralandi. Chor Rossiyasnning istilochi qo‘shinlari 1860 yildan boshlab 6-7 yil mobaynida zo‘r berib avval Pishpek, so‘ngra To‘qmoq qal'asiga hujum qilib, zambarak va miltiqlardan o‘q yog‘dirib, qurolsiz, himoyasiz, bechora tinch aholini zor qaqshatib, begunoh qon to‘kadilar. Butun O'rta Osiyo xalqlari bosqinchilik urushi yo‘lini to‘sish uchun oyoqqa turishadi. Toshkent hokimi Qanoatshoh boshchiligida urushga otlangan o‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz, tojik va qoraqalpoqlardan iborat 20 mingga yaqin fidoyi vatanparvar Pishpek ostonasida shiddatli jang olib boradi. Chor Rossiyasi general va zobitlari buyrug‘i bilan himoyachilarga qarshi otilgan 2051 ta snaryad, 31879 ta miltiq va 63 ta to‘p o‘qidan 1500 vatanparvar o‘ldirilib, ko‘plari yaralanadi, bandi qilinadi. Pishpek uchun bo‘lgan qirg‘inbarot jangida 574 himoyachi asir olinadi. Ular orasidagi 82 savdogar, 92 ayol va bolalar taqdiri ham achinarli bo‘ldi. Bosqinchilar bandilarga nihoyatda yomon munosabat ko‘rsatadilar. Har bir o‘ldirilgan chor Rossiyasi askarining xuni uchun mahalliy xalqdan shafqatsiz o‘ch olish odat tusiga kirib boradi. Rus bosqinchilari shu yo‘l bilan vatan himoyachilari qalbiga qo‘rquv va g‘ulg‘ula solishga harakat qiladilar. Chor Rossiyasining harbiy mutaxassislari, general, zobitlari Avliyoota (Jambul), To‘qmoq, Pishpekni egallashga jon-jahdlari bilan harakat qiladilar. Kitobchaga ilova qilinayotgan ma'lumotnomada yozilganidek, polkovnik Simmerman otryadi 6 ta rota, 6 ta yuzlik kazaklar, 2 ta yuzlik qirg‘izlar hamda 12 ta og‘ir to‘p-zambarak, 4 ta raketa stanogi, 8 ta martir bilan 5 ming kishilik qo‘qonlik fidoyilarni yakson etib, To‘qmoq va Pishpek qal'alarini buzib tashlaydilar. U yerda Olatov harbiy okrugi barpo etiladi. Ayni vaqtda 1864 yilning kuzida podpolkovnik Kolpakovskiy (qirg‘indagi «jasorati» uchun general unvoni berilgan) boshliq harbiy otryad-3 ta rota, 2 ta yuzlikdan iborat va 6 ta zambarak, 2 ta raketa qurilmasi bilan qurollangan chor askarlari Uzunog‘ochda Vatan himoyachilari bilan yuzma-yuz jangga kiradilar. 20 mingdan ziyod vatanparvar Rossiya imperiyasining zamonaviy harbiy texnika bilan qurollangan bosqinchi askarlari hujumiga dosh bera olmay, chekinishga majbur bo‘ladi. Bosqinchilar maqsadlariga erishish uchun Turkiston hududida yuzlab harbiy istehkomlar qurishni davom ettiradilar. Ularga markazdan doimiy harbiy yordam kelib turadi. Avliyootani qayta qo‘lga olish uchun Qo‘qon xonligidan 1500 kishidan iborat xaloskor 1864 yilning bahorida chorizm jallodlari bilan yana to‘qnashadi. Bu gal ham qurol-aslaha bobida ustun bo‘lgan dushman qo‘li baland keladi. Bu jangda vatanparvarlar 307 jangchisidan ajraladi va 390 sarboz majruh bo‘ladi. Chor Rossiyasining makkor general va eobitlari al-dash, qo‘rqitish, hiyla ishlatish yo‘li bilan oddiy va soddadil mahalliy xalqlarni asta-sekin bo‘ysundira boradilar. Buning uchun ular «Bo‘lib tashlab, hukmronlik qil» qabilida ish tutib, musulmon diniga mansub turkiy xalqlarni birlashishga qo‘ymaslik uchun ularni bir-biriga gijgijlash usulndan ustalik bilan foydalanadilar.
Hududiy jihatdan keng maydonga ega bo‘lgan Qo‘qon xonligi mulkini bosib olish uchun chor Rossiyasi qo‘shinlari (1864-1865 yillari) asosiy hujumnn Verniy (Almati), Turkiston va Chimkent shaharlarini ishg‘ol etishga qaratdi.
Bosqinchi rus generallari Verevkin, Chernyaev, Lerxe, Debu, Kolpakovskiy boshliq jangari zobitlar va as-karlar 1864 yilda Turkiston, Chimkent shaharlarini bosib olish uchun Qo‘qon xonligining lashkarboshisi (amirul-lashkari) Alimqul sarbozlari bilan hayot-mamot jangi olib bordi. 1864 yilning kuzida Turkiston tomondan general Chernyaev, Avliyoota tomondan general Lerxe qo‘mondonligidagi chor Rossiyasining a'lo-darajada qurollangan qo‘shinlari qo‘qonlik vatanparvarlarga qarshi shafqatsiz jang qilishdi. Chimkent va Iqon ayovsiz to‘pga tutilib, shahar va qishloq butunlay vayron qilindi. Amirul-lashkar Alimqul qo‘mondonligidagi Qo‘qon xonligi mudofaatchilari yovuz dushmanga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Biroq bu jangda kuchlar teng emasdi. Taktik va strategik jihatdan jangni uyushtirish, askarlarni hujumga shaylash, safarbar qilish tajribasiga, uyushqoqliq, jangovarlik holatiga ega bo‘lgan chor askarlari hujum qurollaridan to‘g‘ri va aniq foydalannsh san'atini egallagan edilar. Doimo o‘z safini yangi kuchlar bilan to‘ldirib borgan chor qo‘shinlari mag‘lubiyat ko‘rmay, g‘alaba sari intildilar.
|
|
| |
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:46 | Сообщение # 49 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
Boz ustiga turkistonlik vatanparvar ximoyachilar zamonaviy qurol-aslahalarga ega emasdilar. Oddiy xalq qurol ishlatish, dushmanni mo‘ljalga olib otish mashqidan yiroq edi. Urushish harbiy san'ati yetishmasdi. Turkiston, Chimkentdagi dahshatli jangni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan shoir Husayn Shayx (adabiy taxallusi «Kamina») bir she'riy tarixiy manzuma yozdi.
Shoir vatan himoyachilari qo‘llaridagi quroldan to‘g‘ri va mohirona foydalana olmaganliklari tufayli urushda begunohlar qoni daryo bo‘lib oqayotganligidan afsuslanib shunday yozadi:
Musulmon o‘q otsa, o‘rusga tegmas, O'ruslar otgan o‘q xato ketmas. Haqiqatan ham turli yurtlardagi bosqinchilik va talonchilik urushlarida mahorati oshgan rus generallari, zobitlari va askarlari, shoir Kamina yozganidek, mo‘ljalga bexato urib, hammayoqni qonga botirdilar. Qo‘liga qurol ushlamagan, uning bilan muomala qilish ilmini egallamagan oddiy xalq esa dushman muljaliga nishon edi. «Biz qurol ushlashni va otishni bilmaydigan yarim yovvoyi odamlarni qo‘yni otgandek otib o‘ldirardik», - deb faxr va g‘urur bilan mahalliy aholiga nisbatan nafratinn yashira olmay yozadi rus zobitlaridan biri o‘z kundaliklarida.
Chor hukumati mahalliy xalqni har qanday yo‘llarni ishlatib bo‘lsa ham, hatto eng muqaddas tuyg‘ulariga tajovuz qilish bilan qo‘rqitib bosh egdirishga harakat qildi. Masalan, general Chernyaev Turkiston shahri taslim bo‘lmasa, shaharning ko‘rki va yuragi bo‘lgan, xalqning aziz ziyoratgohi hisoblanmish Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasini to‘pga tutajakligini e'lon qiladi. Va bu faqat po‘pisa bo‘lib qolmasdan, polkovnik Verevkin guruhi shundai qabih ishni chindan ham amalga oshiradi. Shu tariqa ular insoniyatning yuksak aql-zakovati bilan barpo etilgan shaharlar, tarixiy obidalar kulini ko‘kka sovurdilar. Bosqinchilarning bundan ko‘zlagan maqsadlari aniq edi. Boy qadimiy madaniyatimizni yo‘q qilib, biz o‘tmishda hech narsa ko‘rmagan va yaratmagan yovvoyi bir olomon bo‘lganmizu, butun madaniyatni bizga ular olib kelganligiga o‘zimizni ham, boshqalarni ham ishontirish va evaziga doimo minnatdor bo‘lib, qulluq qilib, itoatda yashashga majbur etish - mana ular ko‘zlagan va keyinchalik ma'lum darajada erishgan maqsad. Turkistonni zabt etib, Chimkent va keyin Toshkent shahri tomon yurish niyatida bo‘lgan general Chernyaev boshliq bosqinchilar yo‘lini to‘smoq zarur edi. Toshkentlik voqeanavis muarrix Muhammad Solih qori o‘zining «Tarixi jadidi Toshkent» («Toshkentning yanti tarixi») nomli qo‘lyozma asarida (Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik institutidagi 5732 raqamli qo‘lyozma) yozishicha, Qo‘qon xonligiga qarashli jami qishloq va shaharlardan askarlar, ko‘ngillilar va vatanparvarlar xonlikning jasur lashkarboshisi Alimqul boshchiligida Chimkent himoyasiga otlanadilar. Biroq general Chernyaev bosh bo‘lgan, bosqinchi qo‘shinlar 1864 yil 22 sentyabrda ko‘plab to‘p miltiq, zambaraklardan tinimsiz o‘q yog‘dirib, yurtimizning ming-minglab; farzandlarini nobud qilib, Chimkentni ishg‘ol etadi.
Professor H. Ziyoev «Chorizm istilosi» maqolasida Toshkent mag‘lubiyati haqida shularni yozadi:
«Toshkent shahri uchun bo‘lgan ayovsiz jangda chor askarlari 72 soldatini yo‘qotgan bo‘lsa, mudofaachilardan o‘n mingdan ko‘prog‘i o‘ldiriladi, yaralanadi, ko‘plari Sibirga surgun qilinadi. General Chernyaev qo‘mondonligida 1865 yilning yanvar oyida yurtning 8-9-ming himoyachi farzandini nobud qilish hisobiga Qo‘qon xonligi ixtiyoridagi Chimkent shahrini qo‘lga kiritish bilan bosqinchilar avval boshida ko‘zda tutgan maqsad uzil-kesil amalga oshadi. Qattol va jallod rus lashkarboshisining endigi hujumi Toshkentga, undan keyin Buxoro, Qo‘qon va Xivaga qaratilgan edi».
1864 yilning kuzida Chernyaevning Toshkentni bosib olishga birinchi urinishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. 1865 yilning yozida u Toshkentning suvboshisi bo‘lmish Niyozbek qal'asini egallab olgach, shaharga navbatdagi yurishini boshlaydi. Chernyaev avvalo anhorning suvini bo‘g‘ib olib, Toshkentni qirq ikki kun davomida suvsiz qoldiradi. Ruslar bostirib kelayotganliklari to‘g‘risidagi xabarni eshitgan toshkentliklar Qo‘qon xonligiga qaram bo‘lganliklari uchun xondan yordam so‘raydilar. Shahar dorug‘asi Alimqul Toshkent aholisini o‘z erklari uchun kurashga chorlab otashin nutq so‘zlaydi. Qo‘qondan yordam kelgach, Toshkent himoyachilarining soni 30 ming kishiga yetadi. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda, rus soldatlari 1950 nafar bo‘lgan. Tartib va tashkilotchilikning yo‘qligi, kerakli harbiy texiika bilan ta'minlanmaganlik sababli xonlik qo‘shinining son jihatidan ustunligi ham to‘qnashuvda foyda bermaydi. Chernyaev hal qiluvchi harakatni janubdan - Temur-darvozasi tarafdan boshlaydi. Bu bilan u Qo‘qon yoki Buxorodan kelishi mumkin bo‘lgan yordamchi kuchlarga xalaqit berishni mo‘ljallaydi. Ilk to‘qnashuv 1865 yilning 9 mayida bo‘lib o‘tadi. Chernyaev Alimqul halokatidan keyin shahar taslim bo‘lar, degan ilinjda hujumni xiyol to‘xtatib turadi. Buxoro amirining qo‘shini yaqinlashib kelayotganidan xabar topgach, 15 mayga o‘tar kechasi shaharga hujum boshlashga qaror qilinadi. 16 va 17 may kunlari ham ko‘cha janglari davom etadi.
General Chernyaev boshliq jallodlar Toshkent shahri istilosi kunlari 12 mingdan ortiq begunoh odamlar qonini daryo qilib oqizdilar.
17 may kuni Toshkent a'yonlari qarshilikning behudaligini hisobga olib, shaharni topshirish uchun muzokaraga kirishadilar. Orenburg general-gubernatori Krjijanovskiy 1865 yilning sentyabrida mahv qilingan Toshkentga kelib, uni muxtor qaram mulk deb e'lon qiladi.
|
|
| |
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:49 | Сообщение # 50 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
Chernyaev shu yilning kuzidayoq Jizzaxga yurish boshlaydi, Ammo 1866 yil mart oyida Chernyaev Peterburgga chaqirib olinadi va uning o‘rniga yuborilgan general Romanovskiy 8 may kuni Yerjarda amir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratadi, 24 may kuni Xo‘jandda ham ruslarning qo‘li baland keladi. Avgust oyida Krjijanovskiy Toshkent, Xo‘jand va Chirchiqorti o‘lkasini Rossiyaga qo‘shib olish to‘g‘risida ko‘rsatma beradi. Amir bilan muzokaralarda kelisha olmagach, 2 oktyabrda Buxoroga qarashli O'ratepa qal'asini, 18 oktyabrda esa Jizzaxni istilo qiladi. Bosib olingan yerlarda 1867 yilda favqulodda Turkiston general-gubernatorligi tuziladi. Injener-general K. P. Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning markazi etib Toshkent belgilanib, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham uning tarkibiga kiritiladi.
Toshkent shahrida zo‘r harbiy istehkom barpo etgan Rossiya imperiyasi vatandoshi Bekovich-Cherkasskiy boshliq harbiy otryadlari safarining fojiali yakuni uchun o‘ch olish maqsadida birin-ketin Xorazm, Qo‘qon va Buxoroga qonli yurishini davom ettiradi...
Rus generallaridan Fon Kaufman. Fonder Flit, Bardovskiy, Tronkiy, Kolpakovskiy, Verevkin, Lomakin, Golovachev, Grodekov, Meller-Zakomelskiy, Konstantinovich boshliq harbiy kuchlar 1873 yilda Xivani egallab, chor Rossiyasi hukumatining oliy mukofotlarini oladilar. Yangi tuzilgan Turkiston general-gubernatorligi Toshkentni o‘ziga qarorgoh etib, Buxoro amirligi, Qo‘qon va Xiva xonliklariga qarashli barcha yerlarni tezroq bosib olish bosh rejalarini tuzib chiqadi.
Rus qo‘shinlari bosqinchilikni avj oldirib, 1868 yil 1 may kuni Samarqandning Cho‘ponota tepaligida Buxoro qo‘shinlarini yengishadi, 2 mayda esa Samarqand shahri taslim bo‘lishga majbur qilinadi. Rus askarlari Samarqanddan Buxoro tomonga chiqishlari bilan shaharda g‘azovat boshlanib ketadi. 2 iyun kuni shahar devorlari tagida Shahrisabz qo‘shini paydo bo‘lganida ozodlik qo‘zg‘oloni avjiga chiqadi. Umarxo‘ja va Jo‘raboy bo‘linmalari hech bir qarshiliksiz Samarqandga kirib kelishadi, bu yerda ularga shahar ahli ham qo‘shiladi. 650 kishidan iborat rus garnizoni askarlari qo‘rg‘onga kirib yashirinadilar. Mujohidlar 5 kun davomida ular ustiga hujum uyushtirishadi. 8 iyunda esa Kaufman qo‘shini shaharga bostirib kiradi va uning barcha himoyachilari qatl etiladi. Buxoro va atrofidagi shahar, qishloqlarpi egallash yo‘lida chor Rossiyasinint bosqinchi askar va zobitlari Zirabuloq tepaligida Buxoro amiri Muzaffarga qarshi turadilar. Amirning 15 ming otliq, 6 ming piyoda va 14 ta to‘pdan iborat kuchlari general-gubernator K. P. Kaufman qo‘shinlari bilan nihoyatda og‘ir jangga kirishadi. Bu jangda Rossiya bosqinchilari ustun kelayotganligini sezgan amir Muzaffar butun muzofotni g‘azovat urushiga da'vat etadi (Qarang: «Sharq yulduzi» jurnali. 1990, 8-son, 185 -187-betlar). Biroq Zirabuloqdagi mag‘lubiyat, Samarqand qo‘zg‘olonining bostirilishi Buxoro bilan bo‘ladigan urush taqdirini hal qilib qo‘ygan edi va amirga Rossiya bilan tuzilgan bitimga imzo chekishdan boshqa chora qolmaydi. Bitim shartlari 1868 yil 23 iyunda quyidagicha edi: Buxoro Rossiyaga vassallikni tan oladi va 500 ming so‘m urush tovonini to‘laydi. Samarqand va Kattaqo‘rg‘on viloyatlari Rossiyaga biriktiriladi. Buxoro chet davlatlar bilan aloqa qilish va mustaqil bog‘lanish huquqidan mahrum bo‘ladi. Shu yilning kuzidayoq Abdumalik boshchiligida ko‘tarilgan qo‘zg‘olon ham istilochilar tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi.
1870 yili Iskandarko‘lda ruslar uyushtirgan harbiy yurish natijasida Zarafshon tizmasi ham ular qo‘liga o‘tadi. O'rta Osiyoni bosib olish tarixidagi navbatdagi bosqich Xiva xonligini zabt etish edi. 1873 yil may oyi o‘rtalarida Turkiston, Orenburg va Kazkaz gubernatorlarining guruhlari Xivaga yaqinlashadilar. Rossiya qo‘shinini qaytarishga uringan xivaliklar tor-mor etilib, rus qo‘shini shaharga deyarli jangsiz kirib keladi va xon amaldorlari bilan muzokara olib boradi. Tinch yo‘l bilan tuzilgan bitimga ko‘ra, Xiva xoni Muhammad Rahim 1873 yilning 12 avgustidan e'tiboran mustaqil tashqi aloqalar olib borishdan mahrum etiladi. Ayni paytda xonlik Rossiyaga 22 million so‘m urush tovonini to‘lashi shart qilib qo‘yiladi. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida, xonlik poytaxtiga yaqin joyda tashkil etilgan Petro-Aleksandrovsk qo‘rg‘oni (hozirgi To‘rtko‘l) yanada mustahkamlanadi. Xiva xoni qaramlikda ushlab turilgan bir paytda general Golovachev boshchiligidagi jazo to‘dasi turkmanlarni qirib, tor-mor qilishni davom ettiradi.
Qo‘qon xoni Xudoyorxonning og‘machilik siyosati tufayli uchinchi o‘zbek xonligi ham o‘z mustaqilligini oegina muddat saqlab turoldi, xolos. 1874-1876 yillarda marg‘ilonlik Ishoq mulla Hasan o‘g‘li boshchiligidagi qo‘zg‘olon natijasida Qo‘qon mustaqillikdan mahrum qilindi. Voqea tafsiloti bunday. 1872 yilda bir guruh norozi feodallar Xudoyorxonning qarindoshlaridan bo‘lgan Po‘latbekni taxtga ko‘tarmoqchi bo‘ladilar. U taxtdan voz kechgach, fitnachilar roziligi bilan Po‘latbek ismini olgan Isxoq mulla g‘azovatning boshida turadi. 1873 yilda unga Abdurahmon oftobachi, Qo‘qonning sobiq hukmdori Musulmonqulning o‘g‘li, bundan tashqari Xudoyorning to‘ng‘ich o‘g‘li Nasriddin, Andijon xokimi va uning akasi Murodbek kelib qo‘shiladnlar. Ko‘zg‘olonni bostirishga ojizligini payqagan Xudoyorxon «pushtipanoh imperator hazrati oliylari»ning qudratiga suyanadi va Fon Kaufmanga do‘stona murojaat qilib, iloji boricha tezlik bilan Ko‘qonga rus qo‘shini va zambaraklarini yuborishini so‘raydi. Yurtni sotganligi uchun Xudoyorxon va yaqinlariga qarshi g‘azovat e'lon qilinadi. Xurdoyorxon 1875 yil 2 iyul kuni o‘z oilasi bilan Toshkentga, rus elchixonasi panohiga qochib boradi. Tarixchi olim H. Bobobekov «Qo‘qon xazinasi qaerda?» sarlavhali maqolasida («Xalq so‘zi» gazetasi, 1991 yil 20 fevral) yozishicha, 1875 yilning yozida Qo‘qon xoni Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500 ga yaqin hamrohlari, 40 arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general-gubernatori Fon Kaufman huzuriga panoh tortib keladi. Kaufman shu 40 arava xalq boyligini olib, Xudoyorxonning o‘zini Orenburgga surgun qiladi. Keyinchalik xon Orenburg tutqunligidan qochadi. Toshkentdan chiqqach, rus guruhi qo‘qonliklarni Makaram qal'asida mag‘lubiyatga uchratadi va 29 avgustda Kaufman Qo‘qonga g‘olib sifatida kirib boradi. Qo‘qon a'yonlari Xudoyorning o‘g‘li Nasriddinbek boshchiligida undan afv so‘raydilar. 22 sentyabrda Kaufman bilan bitim tuziladi. Bu bitimga ko‘ra Qo‘qon xoni o‘zini Rossiya imperatorining quli deb tan oladi va general-gubernator ruxsatisiz hech qanday tashqi aloqalar yoki harbiy harakatlar qilmaslikka rozi bo‘ladi. Shunday qilib, Qo‘qon feodallari yurtning erkini boy berib, jonlarini saqlab qoladilar.
|
|
| |
DURDON | Дата: Juma, 09-Sen-2011, 17:53 | Сообщение # 51 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Davomi..
Xonning sharmandali qochishi haqidagi xabar yangi qo‘zg‘olonga sabab bo‘ladi. Bu gal uning markazi Andijon edi. Qo‘zg‘olonchilar Po‘latxon nomi bilan yurgan Ishoq mullani xon deb e'lon qiladilar. Po‘latxonga qarshi jo‘natilgan Kaufman otryadi Andijon ostonasida mag‘lubiyatga uchraydi. 1875 yilning 7 oktyabrida esa qo‘zg‘olonchilar xon qo‘shinini yengib, Qo‘qonni egallaydilar. Xo‘jandga, ruslar panohiga kochgan isyonchilar 11 noyabrda Baliqchi yaqinida general Skobelev askarlari tomonidan tor-mor etiladi. Skobelev yo‘l-yo‘lakay qishloqlarga shafqatsizlarcha o‘t qo‘ydirib, yakson qildirib, olg‘a boraveradi. Andijon shahrini ayovsiz to‘pga tutdirib, vayron qildiradi, uning o‘z so‘zlariga qaraganda, uch ming chog‘li odam vayronalar tagida qolib ketgan. 9 yanvarda Skobelev xaroba Andijonga kirib borganida Po‘latxon qolgan-qutgan kuchlari bilan Uchqo‘rg‘on qal'asiga chekingandi. 1876 yilning 28 yanvaeiga o‘tar kechasi Skobelev tomonidan yuborilgan otryad Uchqo‘rg‘onni egallaydi, barcha himoyachilar o‘ldiriladi. Bu yerdan qochib ulgurgan Po‘latxon ko‘p o‘tmay Marg‘ilonda qo‘lga tushadi.
Kaufman bir amallab xalq harakatini bostirgach, Ko‘qonni mustaqilligidan mahrum etshiga ahd qiladi, 1876 yilning 19 fevralida Qo‘qon xonligi tugatilib, uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tashkil qilinadi. Bo‘ysunmas qo‘qonliklarni shafqatsiz qiyratgan jazo ekspeditsiyasining boshlig‘i general Skobelev esa harbiy gubernator qilib tayinlanadi. Xullas, Po‘latxon qo‘zg‘oloni o‘zbek xalqining o‘z mustaqilligini saqlab qolish yo‘lidagi kurashining so‘nggi bosqichi bo‘ldi va shundan so‘ng uchala o‘zbek xonligi ham rus podsholigiga to‘la qaram bo‘lib qoldi.
O'n mingdan ortiq muridi bo‘lgan Dukchi Eshon boshchiligidagi Andijon xalq qo‘zg‘oloni (1898 y.) ham yaqinlargacha diniy pardaga o‘rab, uning sinfiy mohiyati yashirib kelindi. Aslida esa bu chorizmning dahshatli zulmiga qarshi olib borilgan milliy ozodlik harakati va isyonkorlik kurashi ediki, uning natijasida qurbon bo‘lgan, yaralangan va Sibirga surgun qilingan xalqparvarlarning aniq soni ma'lum emas. Ayrim manbalarda mazkur qo‘zg‘olon qon bilan bostirilgach, 226 kishi o‘lim, 777 kishi esa qamoq jazosiga buyurilganligi yozilgan, boshqa bir hujjatda 380 vatanparvar o‘limga hukm etilib, 208 kishi Sibirga surgun qilinganligi aytiladi . Mustabid chor Rossiyasi zulmiga qarshi andijonlik Dukchi Eshon boshchiligida bo‘lib o‘tgan xalq qo‘zg‘oloni bir jihati bilan Rossiya tarixidagi Yemelyan Pugachev qo‘zg‘olonini eslatadi.
O'zbek xalqining asl va vatanparvar o‘g‘li, yetuk olim Fozilbek Otabek o‘g‘li Qoziev zolim va mustabid rus bosqinchilarining qonxo‘rligi va vahshiyligini fosh etib, «Dukchi Eshon voqeasi» (O'zdavnashr, Toshkent 1927 - Samarqand) nomli tarixiy asar yozdi. Muallif o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, bilgan voqealarini xolis bir muarrix sifatida qalamga olgan. Kntobning «Mingtepa qishlog‘i», «Eshonning shakli va hunari», «Karomatli mehmonxona», «O't-olovsiz osh pishirish», «Chor hukumatining qarshilik harakati», «Eshonning hujumga hozirlik ko‘rishi», «Xalqning qo‘zg‘olonga chiqishi», «Andijon yangi shaharidagi soldatlarga hujum», «Oq do‘ppi ila salla halokati», «Eshonning qo‘lga tushishi», «Asir bo‘lg‘onlar va qamalg‘on bechoralar», «Dor tagida», «Hukm kunlari», «O'lim jazosi», «Kafan kiydirish», «Mingtepani to‘pga tutish», «O'likfurushlar», «Vayrona va «marhamat» istibdodining o‘limi» mabi bob va bo‘limlarda chor Rossiyasining Turkistondagi va Andijondagi istilochilik tarixi batafsil bayon etilgan.
Muallif begunoh odamlarni o‘ldirish, qamash, urib mayib qilish, mo‘‘min bechoralarni haqoratlab, sazoyi qilish voqeasini shunday tasvirlaydi: «Eshonga qarashli» deb kimni tutib bersa, beso‘rog‘ qamaydilar. Xususan, tog‘lardan Elatiya kattalarini ushlab kelib, harbiy boshlig‘i har kun besh-oltitasini turmadan olib chiqib, o‘rtaga yotqizib kaltaklaydilar. Uzun qamchi sopidek tut-qayrag‘och shoxlari bilan bandilarni olib chiqib, askarlar o‘rtasida yalang‘och qilib, lo‘ngga yetqizib, to‘rt soldat bosib turadi. To‘rtovi o‘shal kaltak bilan orqasiga uradir. Agar kaltak sinib ketsa, boshqasini olib uradir. Qirq-ellik marta urgancha «dod» deb turadir, bundan so‘ng ovozi chiqmaydi, behush bo‘lg‘ondan keyin ikkinchisini yotqizadir, boshqalari qarab turadir. Shu xilda hammasini urib bo‘lub, ulgani bo‘lsa, boshqa qo‘yub, tirik bo‘lsa, zo‘r bilan yurg‘izib, turmaga olib kiradir». (Fozilbek. Dukchi Eshon voqeasi. O'zdavnashr, Toshkent-1927- Samarqand.Xullas, erk va ozodlik deb chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmiga qarshi chiqqan himoyasiz, huquqsiz, qurol-yarog‘siz bechora xalqni chor chinovniklari, amaldorlari, bag‘ritosh va berahm zobitlari, askarlari ana. shunday beayov jazolaganlar, tahqirlaganlar. Ularni oddiy haq-huquqlardan mahrum qilganlar. Turkiston o‘lkasining qaerida bo‘lmasin, Rossiya imperiyasining bosqinchilik va talonchilik siyosatiga qarshi ko‘tarilgan har qanday kuch o‘n va yuz barobar ortiq harbiy kuch zarbasiga uchrar edi. Yana bir misol sifatida Turkmanistonning Ko‘ktepa qal'asidagi qonli fojiani eslaylik. Yana bir misol sifatida sal orqaroq qaytib, Rossiyaning O'rta Osiyoni bosib olishi tarixidagi so‘nggi va eng qonli sahifani - Turkmanistonning Ko‘ktepa aa Dinglitepa qal'alaridagi mislsiz fojialarni eslaylik.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.)
|
|
| |
DURDON | Дата: Yakshanba, 18-Sen-2011, 08:41 | Сообщение # 52 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| To'maris (mil. avv. VI asr)
Turon xalqlarining ahamoniylar bosqiniga qarshi kurashiga rahbarlik qilgan jasur sarkarda. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning “Tarix” (mil. avv. V asr) asarida yozilishicha, Ahamoniylar davlati asoschisi Kir II mil. avv. 530-yilda Turonga bostirib kirganida, To‘maris massagetlar qabilasining malikasi bo‘lgan. Massagetlar bu paytda Amudaryo (Araks) bo‘ylari va Qizilqumda yashashgan. To‘maris massagetlar podshosining xotini bo‘lib, u erining vafotidan so‘ng davlatni boshqargan. Erondan kelgan bosqinchilar qo‘shini bilan massagetlar o‘rtasida shiddatli janglar bo‘lgan. Dastlabki jangda To‘marisning o‘g‘li Sparangiz (Sparganis) boshchiligidagi massagetlar g‘olib chiqqan. Biroq keyingi jangda forslar hiyla yo‘li bilan Sparangiz va ayrim massagetlarni asir olishganda, or-nomusga chiday olmagan Sparangiz o‘zini o‘ldirgan. To‘maris o‘g‘lining halokatidan esankirab qolmay, o‘z xalqining manfaatini o‘ylab, Kir II dan massagetlar yurtidan chiqib ketishini so‘raydi. Biroq forslar shohi rad javobini bergach, ikki o‘rtada ayovsiz jang bo‘lgan. Gerodot massagetlar va forslar o‘rtasidagi jang tafsilotlarini o‘z asarida quyidagicha tasvirlaydi: “Mening bilishimcha, bu jang varvarlar o‘rtasidagi barcha janglardan ham dahshatli bo‘lgan. Avval har ikkala qo‘shin bir-birini uzoq masofadan turib, kamondan o‘qqa tutdilar. Kamon o‘qlari tugagach, ular nayza va qilich bilan kurashdilar. Jang uzoq vaqt davom etdi. Ko‘p qon to‘kildi. Nihoyat, massagetlar g‘alaba qozondilar. Fors qo‘shinlarining asosiy qismi, jumladan, Kir II ham jang maydonida halok bo‘lgan. U to‘liq 29 yil shohlik qilgan edi. Kir II ning jasadi topilgach, malika (To‘maris)ning buyrug‘i bilan uning kesilgan boshi inson qoni bilan to‘lg‘azilgan meshga solingan”. 
|
|
| |
DURDON | Дата: Seshanba, 20-Sen-2011, 18:57 | Сообщение # 53 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Farasman Siyovushiylar sulolasidan bo‘lgan Xorazm podshosi (mil. avv. IV asr). Farasman haqida uzuq-yuluq ma‘lumotlar saqlanib qolgan. Mil. avv. 328-yil Makedoniyalik Aleksandrning O‘rta Osiyoga yurish chog‘ida Farasman 1500 kishilik otliq qo‘shini bilan Aleksandrning qarorgohi joylashgan Baqtra shahriga kelgan va u bilan ittifoqchilik bitimi tuzgan. Farasman Aleksandrga Shimoliy Qora dengiz sohillariga, u yerdan Kolxidaga birgalikda harbiy yurish uyushtirishni taklif qilgan, biroq uning loyihasi qabul qilinmagan.
|
|
| |
DURDON | Дата: Seshanba, 20-Sen-2011, 19:13 | Сообщение # 54 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Afrig‘ Ofrig‘
Milodiy IV asr boshida Xorazmda hukmronlik qilgan xorazmshoh, afrig‘iylar sulolasi asoschisi. Qadimgi Xorazmdagi ko‘plab qal`alarning bunyod etilishi Afrig‘ nomi bilan bog‘liq. 305-yilda xorazmshoh Afrig‘ o‘z qarorgohini Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta tiklanib, Al-Fir qal`asi ichida shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Xorazmning Afrig‘iy shohlari betiga shoh va orqasiga suvoriy tasvirlari tushirilgan kumush tangalar zarb etib, mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarida mustaqil bo‘lib oladilar.
|
|
| |
DURDON | Дата: Shanba, 01-Okt-2011, 23:12 | Сообщение # 55 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Nuh ibn Asad
Somoniylardan bo‘lgan Samarqand hokimi. Tohiriylardan Abdulla ibn Tohir bilan birga xalifalikdan mustaqil siyosat yurgazishga intilgan, Istaxriy va Ibn Havqallarning yozishicha, xalifa Mu’tasim (833-842) bundan norozi bo‘lib Abdulla ibn Tohirga noma yuborib, uni koyigan. Abdulla bu xatni Samarqandga jo‘natgan. Nuh ibn Asad o‘zining javobida Movarounnahrda 300 ming qishloq borligini, har bir qishloq bitta sarboz va bitta navkar berishga qodir ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Bu bilan u xalifadan qo‘rqish kerak emasligi, chunki faqat Movarounnahrning o‘zigina 600 ming sarboz va navkardan iborat qo‘shin to‘play olishini bildirgan. Bu davrda ko‘chmanchi turkiy qabilalar Shoshga ko‘p hujum qilib turardi. Shosh Yah’yo ibn Asad ixtiyorida edi. Uning iltimosiga ko‘ra, Nuh ibn Asad 840-yil Isfijobning turkiy qabilalaridan bo‘lgan hokimiga qarshi qo‘shin tortgan. Bu urush Nuh ibn Asadning g‘alabasi bilan tugagan. Balozuriyning yozishicha, bu vaqtda Nuh ibn Asad ekinzorlar, tokzorlar, bog‘lar, qishloqlar va shaharlarni ko‘chmanchilarning hujumidan saqlaydigan katta mustahkam devor qurishni buyurgan.
Nasr I ibn Asad Somoniy Ahmad ibn Asad
817-yildan Farg‘ona va 842-yildan Samarqand amiri bo‘lgan. Somonxudotning nabirasi. Rofe ibn Lays qo‘zg‘oloni paytida Ahmad ibn Asad o‘z birodarlari Nuh, Yahyo va Ilyoslar bilan Sug‘dda qo‘zg‘olonni bostirishda xalifalikka katta yordam bergan. Buning evaziga xalifa Ma’munning ko‘rsatmasiga ko‘ra Xuroson hokimi G‘asson ibn Abbod (813-821) 817-yilda Ahmad ibn Asadni Farg‘onaga, akasi Nuh ibn Asadni esa Samarqandga, Choch va Ustrushonaga Yahyoni, Hirotga Ilyosni amir qilib tayinlaydi. Akasi Nuh vafotdan keyin (842) Ahmad ibn Asad Samarqand amiri bo‘lib qoldi. 875-yilda xalifa Mu’tamid (870-892) Ahmad ibn Asadning o‘g‘li Nasr ibn Ahmadni butun Movarounnahr amiri etib tayinlaydi. Ahmad o‘z nomidan mis chaqalar zarb etadi. Ahmad Somoniy asta-sekin Movarounnahrni o‘z oilasi boshchiligida birlashtirishga kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu faoliyatiga qarshilik ko‘rsata olmadilar.

|
|
| |
DURDON | Дата: Shanba, 08-Okt-2011, 01:12 | Сообщение # 56 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Nuh ibn Nasr Amiri Hamid, Abu Muhammad (?- Buxoro - 954) (943-954)
Somoniylar davlati amiri, amir Nasr II ibn Ahmadning o‘g‘li. Otasi 30 yil hukmronlik qilgach, tiriklik paytida taxtni unga topshirgan (943-yil 10-aprel). Buxoro qozisi, fiqh ilmining bilimdoni Abulfazl Marvaziy (946-yil vafot etgan) uning vaziri bo‘lgan. Nuh ibn Nasr mamlakatda keng yoyilgan qarmatiylar harakatini bartaraf etish choralarini ko‘rgan. Movarounnahrdagi bu harakat rahbari Muhammad ibn Ahmad Narshabiyni Buxoroda dorga ostirdi. Biroq Somoniylar davlatining moliyaviy ahvoli og‘irlashganligi uchun u soliq va turli turmushlarni ko‘paytirishga majbur bo‘lgan. Mamlakatda isyon va g‘alayonlar kuchaygan. Narshaxiyning yozishicha, hatto uning amakisi Abu Ishoq Ibrohim ibn Ahmad Iroqdan kelib, Nishopur amiri Abu Ali Sag‘oniy yordamida Buxoro taxtini egallab olgan (947). Oradan ko‘p o‘tmay Nuh ibn Nasr Samarqanddan qaytib, taxtni qaytarib olgach, markaziy hokimiyatga qarshi isyon ko‘targan qarindosh-urug‘larini jazolagan, Marvdagi isyonlarni ham bostirgan. Ammo u Abu Alini avval Chag‘oniyon, so‘ngra Xurosonga hokim qilib (952) tayinlashga majbur bo‘lgan. Somoniylar davlati inqirozini to‘xtatishga harakat qilgan. Narshaxiy o‘zining “Buxoro tarixi” asari (943-944)ni unga bag‘ishlagan. Og‘ir kasallikdan so‘ng Buxoroda vafot etgan.
Abdumalik ibn Nuh Amiri Rashid (944-961) (954-961)
Somoniylar amiri. Otasi Nuh ibn Nasr vafot etgach 10 yoshida taxtga o‘tirgan. Nuh ibn Nasr davrida buvayhiylar bilan boshlangan urush Abdumalik ibn Nuh davrida (956) yarash bilan yakun topadi. Abdumalik ibn Nuh davrida davlatni idora qilishda lashkarboshilarning mavqei baland bo‘lgan. Masalan, hojiblik mansabiga tayinlangan Alpteginning obro‘si oshib ketganidan xavfsirab, uni mansabidan chetlamoqchi bo‘lgan, biroq uddasidan chiqa olmagan. Abdumalik ibn Nuh chavgon o‘ynab, otdan yiqilib halok bo‘lgan.
Mansur ibn Nuh I Abu Solih, Amiri Sadid (?-976) (961-976)
Somoniylar davlatini boshqargan hukmdor. As-Sadid (“dono”, “tadbirkor”) laqabi bilan mashhur bo‘lgan. Davlatni mustahkamlash maqsadida bir qator tadbirlarni oshirgan. Bu ishda unga vazirlari Bal’amiy va Utbiylar yordam bergan. Buvayhiylar, Ziyoriylar bilan kurash olib borgan. Buvayhiylar ustidan qozongan g‘alabasi uning shuhratini oshirgan. Uning topshirig‘iga ko‘ra, Bal’amiy Tabariyning “Tarix ul-anbiy va-l-r-rusul va-l-mulk va-lxulafo” (“Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi”) nomli asarini arab tilidan fors tiliga tarjima qilgan va boyitgan.
|
|
| |
DURDON | Дата: Payshanba, 13-Okt-2011, 05:39 | Сообщение # 57 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Abu Ibrohim ibn Nuh Amiri Muntasir (? - 1005) (1000-1005)
Somoniylar sulolasiga mansub bo‘lgan somoniylar amiri. Sulolaning oxirgi hukmdori Abdulmalik ibn Nuh (999-1000)ning birodari. Qoraxoniylarga qarshi muvaffaqiyatsiz kurash olib boradi. Somoniylarning so‘nggi vakili bo‘lgan Muntasir somoniylarning avvalgi shon-shuhratini tiklay olmaydi. Muntasir Sulton Mahmudning noibi Mahruyning buyrug‘i bilan o‘ldiriladi. Al-Utbining yozishicha, bu voqea 1005-yilning boshlarida ro‘y beradi va u Maymurg‘ qishlog‘ida ko‘miladi.
Nasr ibn Ali Nasr Eloqxon (?-1012, O‘zgan) (999-1012)
Movarounnahr ilik xoni. Qoraxoniylardan. Hokimiyat tepasida rasman hukmdor akasi Ahmad ibn Ali Arslonxon edi. 996-yilda qoraxoniylarning Movarounnahrga hujum qilganida boshchilik qilgan. Buxoroni egallash bilan Movarounnahrning bosib olinishini nihoyasiga yetkazgan (999-yil oktabr). Somoniylar amiri Abdumalik ibn Nuh va uning qarindosh-urug‘larini asir qilib, O‘zgandagi zindonga tashlangan. Shu tariqa qudratli bo‘lgan somoniylar sulolasi qulagan. 1000-1005-yillarda ilik Nuh ibn Ali somoniylar hokimiyatini tiklashga harakat qilgan Muntasirga qarshi kurashgan va g‘alaba qilgan. 1000-yil Mahmud G‘aznaviy Nuh ibn Ali bilan o‘z yerlari o‘rtasidagi chegaralarni belgilash to‘g‘risida bitim tuzgan, unga ko‘ra, Amudaryo asosiy chegara qilib belgilangan. Natijada somoniylar davlati o‘rnida ikkita yangi davlat tashkil topgan: birinchisi – Qashqardan Amudaryogacha cho‘zilgan, Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi Sug‘d hududini o‘z ichiga olgan qoraxoniylar; ikkinchisi – Shimoliy Hindiston chegarasidan tortib Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha cho‘zilgan, hozirgi Afg‘oniston va Shimoli-Sharqiy Eron viloyatlarini o‘z ichiga olgan G‘aznaviylar davlati. Biroq Nasr ibn Ali Xurosonni bosib olish niyatidan butunlay voz kechmagan edi. 1006-yil va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga ikki marta yurish qilganlar. 1006-yildagi yurish chog‘ida Mahmud G‘aznaviy Hindistonda edi. Qoraxoniy qo‘shinlari Balx, Tus va Nishopurni bosib olganlar. Biroq Mahmud Hindistondan qaytib kelib, ularni quvib yuborgan. 1008-yildagi Balx yaqinidagi jangda Mahmud qo‘shinida 500 ta fil bor edi. Nasr ibn Ali qo‘shini tor-mor etilib, qoraxoniylarning Amudaryoning janubidagi hududlarini egallash yo‘lidagi harakatlari shu tarzda to‘xtatilgan. Nasr ibn Ali nihoyatda jasur va dovyurak, imon, e‘tiqodli shaxs bo‘lib, u haqda ko‘plab rivoyatlar to‘qilgan. Jamol Qarshiyning yozishicha, Nasr ibn Ali buyuk nomdor xoqon, juda ko‘p fazilatlar sohibi bo‘lgan va hijriy 402-yil (1011-1012)da O‘zganda vafot etib, o‘sha yerda dafn etilgan.
|
|
| |
DURDON | Дата: Shanba, 15-Okt-2011, 01:20 | Сообщение # 58 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Alitegin ibn Husayn (?–1035) (1025-1034)
Movarounnahr ilikxoni. Qoraxoniylardan. Movarounnahrni samoniylardan tortib olishda ishtirok etgan (999-1012). Nasr ibn Ali vafoti (1013)dan so‘ng taxt uchun kurash chog‘ida arslonxonlardan Muhammad ibn Ali tomonidan asir olingan. Taxminan 1025-yilda asirlikdan qochib Buxoroni egallagan va saljuqiylardan Arslon ibn Saljuq bilan ittifoq tuzgan. Aliteginga qarshi ilikxon Mansur ibn Ali qo‘shin tortib kelgan, biroq mag‘lubiyatga uchragan. Shundan so‘ng Alitegin Mavorounnahrni markaziy qismi (Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo vodiysi) ilikxoni bo‘lgan. Aliteginga qarshi Mahmud G‘aznaviy va qoraxoniylarning Sharqiy Turkistondagi xoqoni Qodirxon Yusuf harbiy ittifoq tuzib (1025) Samarqand yaqinida Alitegin qo‘shini bilan to‘qnashgan. Alitegin Samarqand va Buxoroni tashlab cho‘lga chekingan, xotini va qizi raqiblari qo‘liga asir tushgan. Biroq Mahmud G‘aznaviyning asli maqsadi Aliteginni zaiflashtirish bo‘lgani sababdan biroz vaqtdan so‘ng Movarounnahrni tashlab chiqqan. Alitegin yana o‘z mulkini qaytarib olgan. 1032-yil xorazmshoh Oltuntosh sulton Mas’ud G‘aznaviyning topshirig‘iga ko‘ra, Alitegin yerlariga hujum qilib Buxoroni egallagan, biroq Dabusiya yaqinidagi jangda yarodor bo‘lib, vafot etgan. Xorazm qo‘shini sulh tuzib yurtiga qaytib ketgan.
Ibrohim ibn Nasr Bo‘ritegin, Tamg‘achxon Ibrohim (?-taxminan 1070) (1040-1070)
Movarounnahrdagi G‘arbiy qoraxoniylar xoqonligi asoschisi. Qoraxoniylardan. Otasi Nasr ibn Ali. Iloq hokimi (1017-1021). U yerda Bo‘ritegin, amir va malik unvonlari bilan tangalar zarb ettirgan. Qoraxoniy beklaridan Alitegin turkmanlar yordamida Movarounnahrni bosib olgan paytda (1025) Ibrohim ibn Nasr uning farzandlari qo‘liga asir tushgan. 1037 yilda asirlikdan qochib Xo‘jandni egallagan. Biroq, akasi, Farg‘ona hukmdori Muhammad bilan chiqisha olmay, janubga yo‘l oldi va 1038-yilda Amudaryo bo‘yi viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag‘oniyonni bosib oldi. U yerda kuch to‘plab Movarounnahrni markaziy hududlariga bostirib kirgan va Kesh, Samarqandni egallagan(1040). Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi: Biri poytaxti Bolosog‘unda bo‘lgan Sharqiy qoraxoniylar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Ibrohim ibn Nasr o‘zini Tamg‘achxon deb e’lon qilgan va mustaqil davlat birlashmasi - G‘arbiy qoraxoniylar xoqonligiga asos solgan. Bu g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Tamg‘ach “bug‘roxon” unvoniga sazovor bo‘ladi. Ibrohim ibn Nasr 1041-1042 yillarda Buxorni egallagan. 1043-yilda Chag‘oniyonni g‘aznaviylar, so‘ngra bir oz vaqtdan keyin saljuqiylar bosib olgan. Ibrohim ibn Nasr saljuqiylar bilan Termiz va Balxga egalik qilish uchun kurashgan. XI asr o‘rtalarida Sharqiy xoqonlikni qamrab olgan o‘zaro janjallar, nizolardan foydalanib Ibrohim ibn Nasr Farg‘ona, Shoh, Isfijob, Taroz va hatto Qoraxoniylarning Chu vohasida joylashgan asosiy poytaxti Bolasog‘unni ham egallab olgan. Biroq, shunga qaramasdan u Samarqandni o‘z poytaxtligicha qoldirgan. Umrining oxirida falaj bo‘lib qolgan Ibrohim hokimiyatni og‘li Shamsumulkka topshirgan. Tamg‘achxon Ibrohim o‘qimishli, aqlli va tadbirkor xoqon bo‘lgan. O‘z siyosatida ulamolarga tayanib ish yuritgan. U Samarqandda tartib-osoyishtalik o‘rnatish va uning xavfsizligini ta’minlash tog‘risida alohida g‘amxo‘rlik qilgan, og‘rilik va talonchilik uchun qattiq jazolagan. Qurilish ishlariga katta e’tibor bergan. Masalan, 1066-yilda uning buyrug‘i bilan Qusam ibn Abbos maqbarasiga yaqin joyda madrasa qurilgan, shuningdek, Samarqandda qasr ham qurdirganligi ma’lum.

|
|
| |
DURDON | Дата: Seshanba, 18-Okt-2011, 20:33 | Сообщение # 59 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Arslonxon Muhammad ibn Sulaymon (?-1130) (1102-1130)
Qoraxoniylardan bo‘lgan Movarounnahr hukmdori. To‘liq ismi Muhammad ibn Sulaymon Dovud Kuchtegin ibn Tamg‘achxon Ibrohim. Barqiyoruq vassali Sulaymonteginning o‘g‘li. 1102-yil Samarqand taxtiga Arslonxon unvoni bilan o‘tqazilgan. 12 ming mamlukdan iborat qo‘shin tuzib Dashti Qipchoqqa bir necha bor harbiy yurishlar qilgan. Umrining oxirida falaj bo‘lib qolgani tufayli taxtni o‘g‘illari - dastlab Nasr, so‘ng Ahmad bilan boshqargan. Samarqand saljuqiylar tomonidan egallangach (1130-yil 13-mart), Arslonxon Balxga jo‘natilgan va o‘sha yerda ko‘p o‘tmay vafot etgan. U Marvdagi o‘zi qurdirgan madrasaga dafn etilgan. Arslonxon davrida madaniy hayot birmuncha rivojlangan. Buxoro va uning viloyatida ko‘plab binolar qurilgan. Masalan, Jarqo‘rg‘on minorasi va Masjidi kalon yonidagi minora hozirgacha saqlangan.
Qutbiddin Muhammad (? - 1127) (1097-1127)
Anushteginiylar sulolasidan bo‘lgan Xorazm hukmdori. Anushteginning o‘g‘li. Yoshligida Marvda yaxshi ta’lim olgan, ilmi adab va din ilmlarini o‘rgangan. Otasi vafotidan keyin saljuqiylarning Xurosondagi isyonkor noibi amir Dodbek Habashiy tomonidan Xorazm noibi etib tayinlangan va xorazmshoh unvonini olgan (1097). Anushteginiylar - xorazmshohlar sulolasining tarixi aslida Qutbiddin Muhammaddan boshlanadi. 1100-yil saljuqiylar sultoni Barqiyoruq va ukasi Sanjar Dodbek Habashiy isyonini bostirgan. Sanjar Xurosonni qo‘lga kiritgach, Qutbiddin Muhammadni Xorazm hokimligi mansabida qoldirib tasdiqlagan. Qutbiddin Muhammad sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan, har yili ikki marotaba shaxsan sulton saroyiga borib turgan, Sanjar olib borgan janglarda o‘z qo‘shini bilan qatnashib, xiroj, o‘lponlarni o‘z vaqtida to‘lab turgan. Qutbiddin Muhammad olimu fuzalolarga homiylik qilgan adolatli hukmdor bo‘lgan. Jurjoniyning tabobatiga oid “Zahirayi xorazmshohiy” asari Qutbiddin Muhammadga bag‘ishlangan.

|
|
| |
DURDON | Дата: Payshanba, 03-Noya-2011, 07:57 | Сообщение # 60 |
 SUPER ADMINKA
Группа: Admin yordamchisi
Сообщений: 10149
Статус: 
| Otsiz ibn Qutbiddin Muhammad ibn Anushtegin (1097-1156) (1128-1256)
Anushteginiylar sulolasidan bo‘lgan Xorazm hukmdori. Otasi vafotidan so‘ng taxtga o‘tirgan, saljuqiylar sultoni Sanjarning vassali bo‘lgan. Lekin u Xorazmni mustaqil davlatga aylantirishga intilgan. Otsiz Sanjarning ruxsatisiz avvalo Jand va Mang‘ishloqni egallab va Turkistonning ichkari tumanlariga yurish qilish bilan o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgan. Shundan so‘ng u o‘zini mustaqil deb e’lon qilgan, Biroq 1138-yil Hazorasp yaqinida Sanjar qo‘shini tomonidan mag‘lubiyatga uchrab, mamlakatdan quvg‘in qilingan. Sanjar o‘zining jiyani Sulaymon bin Muhammadni xorazmshoh etib tayinlagan, lekin kelasi yili Otsizni Xorazm aholisi chaqirib olgan, shahzoda esa quvib yuborilgan. 1141-yil mayda Otsiz Sanjarga tobelik izhor etib, umrbod unga sadoqat bilan xizmat qilishga qasam ichgan, lekin bir necha oydan so‘ng Sanjar qoraxitoylardan yengilgach (1141-yil 9-sentabr), qasamini buzgan. Otsiz o‘sha yili kuzida kuchli qo‘shin bilan Xurosonga yurib Marvni egallab olgan; kelasi yil bahorida Nishopurni tobe etgan, biroq Sanjar tomonidan darhol quvib yuborilgan. 1143-44-yillarda Sanjar yana Xorazmga yurish qilgan, Otsiz kuchi ozligi tufayli unga tobelik izhor qilgan. Shundan so‘ng bir oz vaqt o‘tgach, Otsiz 3-marta isyon ko‘targan va Sanjarning elchisini (shoir Adib Sobir) Amudaryoga tashlab yuborishni amr qilgan. 1147-yil noyabrda Sanjar 3-marta Xorazmga yurish uyushtirgan, 2 oylik qamaldan so‘ng Hazorasp shahrini olgan va Gurganjga yaqinlashgan, 1148-yil iyunda sulton bilan shaxsan uchrashuv chog‘ida garchand o‘zini takabburona, gerdaygan holda tutgan bo‘lsa-da, Otsiz sultonga tobelik bildirgach, o‘z lavozimida qoldirilgan. 1153-yil Sanjar o‘g‘uzlar qo‘liga asir tushib qolgan. Otsiz bu safar sultonning sodiq xizmatkori va himoyachisi sifatida yana Xurosonga yurish qilishga shaylangan va o‘ziga Amul shahrini berishni talab qilgan, biroq rad javobini olgan. 1156-yil u Nisoga kelib asirlikdan qochgan Sanjarga o‘z sadoqatini bildirgan, lekin shu yilning 30-iyulida Habushon (hozirgi Kuchan)da 59 yoshida vafot etgan. Otsiz Kaspiy dengizi sohillaridan to Sirdaryoning o‘rta oqimiga qadar bo‘lgan yerlarda, keyinchalik buyuk davlat sifatida shuhrat topgan Xorazmshohlar davlatining poydevorini barpo etgan edi.

|
|
| |