|
O´zbekiston tarihi
|
|
| DURDON | Date: Shanba, 13-Avg-2011, 17:40 | Message # 31 |
 SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status:  | Buxoro amirligining talangan oltinlari
O'z vaqtida yozib qoldirilgan hujjatlar va tarixiy manbalardan, tarixchi olimlarimiz keyingi paytlarda olib borgan jiddiy tadqiqotlardan ayonki, terrorchi qizil imleriya bolsheviklari Buxoro amiri xazinasidan tonnalab qo‘yma oltin va kumush, million-million so‘mlik oltin, kumush tangalar hamda oltin barobar boshqa qimmatbaho boyliklarni tashib ketganlar. Jumladan, olimlarimizdan I. Yo‘ldoshev va N. Haydarovning «Amir Olimxon xazinasi qaerda?» maqolasida («Fan va turmush» jurnali, 1991, 10- son) ta'kidlanishicha, 1914 yildan oldin amir xonadoniga tegishdi oltin, kumush pullar va boshqa qimmatbaho zeb-ziynatlar ro‘yxatini aks ettiruvchi daftarlarning o‘zi taxminan bir yarim olchin (bir olchin 70 sm ga teng) qalinlikda bo‘lgan. Mazkur maqolada Turkiston jadidlarnning otasi ma'rifatparvar Mahmudxo‘ja Behbudiy muharrirligida chiqarilgan «Oyina» majallasining 1914 yilgi 25-sonida bir ko‘chirma keltiriladi. «Hozir Buxoro amirining tasarrufida bo‘lgan xazinaning ahchasi (oltin va ko‘mush) shu darajada mo‘lki, hech bir davlat xazinasida bu darajada ehtiyot saqlangan oltin va kumush pul yombilar bo‘lmasa kerak. Buxoro amirining saroylarida saqlanayotgan oltin va kumush pullar bo‘yi 50 olchin, eni 20 olchin va balandligi 8 olchin bo‘lgan bir tog‘dan iboratdir. Bu xazinadan tashqari 3 olchin kattalikda yana bir yerto‘la xazinasi bo‘lib, u rus, Buxoro va boshqa bir qancha davlatlarning oltin pullari bilan to‘ldirilgan. Amirning oltin va kumush xazinalari, unga qarashli banklarda ham saqlangan. Masalan, Chorjo‘y bekligida Amirning o‘n pud (160 kg), oltin va ming pud (16 tonna) dan ortiqroq kumush tangalari bo‘lgan. Shu bilan birga, Buxoro amirligida oltin konlar bo‘lib, xazina ulardan asr boshida qazib olingan oliy sifatli oltin evaziga to‘ldirilgan». Endi shu oxirgi jumlaga e'tibor beraylik. Maqolada yozilishicha, Buxoroda haqiqatan ham oltin konlar ko‘p bo‘lgan. Nurota tog‘i yonbag‘irlaridagi Sintob, Zarmiton, Muruntov kabn sakkizta oltin, kumush konlari qadim zamonlardan buyon ma'lum bo‘lgan. Muruntovdagi oltin konidan esa asrimiz boshidagina emas, balki necha yuz yillar avval ham foydalanib kelingan.
Ushbu satrlar muallifi kamina Muruntov oltin koni tarixi bilan qiziqib, 1972 yilning bahorida mashhur geolog olim, akademik I. Hamroboevga: «Buxoro tillasi Sovet davridagina ma'lum bo‘ldimi yoki Muruntovni ilgari ham bilisharmidi?» - degan savol bilan murojaat qilganimda, u kishi:
«Buxoroning shuhratini olamga yoygan, amirlik quvvatini oshirgan uning Muruntovdagi tillasi bo‘lgan. Tilla koni VIII asrda arablar bosqini davrida ham ma'lum edi. Faqat u sir tutilgandi. Biz, sovet olimlari, Muruntov konini elliginchi yillardagina aniqlashga muvaffaq bo‘ldik».
«Buxoro amirining oltinlari» sarlavhali maqola mualliflari H. Uzoqov, S. Xolboev jiddiy tadqiqotlar natijasida amir qushbegi tomonidan ro‘yxatga olingan boyliklarni aniqladilar: «Buxoro tillasi- 1,148.380 dona, rus tillasi - 4,365.100 so‘m, yombi holidagi Gamburg tillasi- 1,108 pud (17 tonna 728 kg), yombi holidagi Gamburg kumushi - 2,844 pud (45 tonna 404 kg), rus kumush tangalari -1,385 pud (22 tonna 160 kg), Buxoro xazinasi - 62,834.780 dona, Buxoro mis tangasi - 731 pud (5 tonna 50 kg), rus banki kumushi--864 pud (13 tonna 734 kg) va hokazo, jami 34 nomdagi qimmatbaho narsalar ro‘yxatga olingan.
Amir qushbegi qayd etgan xazina boyligi taxminan quyidagicha baholangan: Buxoro tillasi- 5 milllion 741900 so‘m, rus tillasi - 4 million 378100 so‘m, Gamburg kumush yombilari- 1 million 706400 so‘m, mayda rus kumush tangalari - 346200 so‘m. Buxoro tangasi (15 tiyinligi)-9 million 425217 so‘m, Buxoro mis tangasi 4386 so‘m, tilla kukuni 266592 so‘m, tilla buyumlar (20458 dona)-9 million 883214 so‘m, turk tilla lirasi - 90420 so‘m. Chet el tillalari - 18254 so‘m, 150 karat brilliantlar - 1 million 730600, qizil yoqutlar - 209176 so‘m. marvaridlar - 9 million 500 ming so‘m, brilliant uzuklar va boshqalar - 230400 so‘m. Gamburg kumush yombilari 746590 so‘m, tilla parchalari-150 ming so‘m, kumush parchalari - 50 ming so‘m, jami 73 million 252 ming 380 so‘mni tashkil etadi.
Amir va uning oilalariga tegishli buyumlar qiymati: brilliantlar - 522 ming so‘m, buyumlarga qadalgan brilliantlar - 1 million 730950 so‘m, qimmatbaho toshlar - 1 million 34140 so‘mnn tashkil etadi».
Shuni aytish kerakkn, Buxoro amirligi hukmdorlari: bosh vazir hisoblangan qushbegi, qozikalon, rais, xazinabonlar, boy savdogarlar va boshqa amaldorlarning ham katta jamg‘armalari bo‘lgan. Mazkur maqolada Buxoro amirligining qozikaloni Burhoniddinning shaxsiy boyligi «tovar» ishida to‘plangan hujjatlar asosida hisoblangan, u quyidagicha:
Gamburg tillasi yombilari 38 pud (608 kg), tilla buyumlar 85 pud (1 tonna 360 kg), kumush buyumlar - 30 pud (1 tokna 440 kg) kumush yombilar- 14 pud (224 kg), brilliantlar - 920 karat, kimmatli toshlar- 14 pud. Rus tilla tangalari - 86500 so‘m, chet el tilla tangalari - 4468 to‘plam (1 to‘plamda bir necha - 10, 20, 50, 100, hatto 1000 tanga ham bo‘lishi mumkin). Buxoro tillalari 286014 to‘plam, Buxoro tangalari- 7 million to‘plam, Rus banki kumushlari- 128987 so‘m (O'z MDA, OF 243-ish, 2-bet). «O'zbekiston adabiyoti va san'ati» gazetasi, 1992, 33- son.
Bu birgina qozining jamg‘armasi, xolos. Amirlik davrida hukmron bo‘lgan katta-kichik amaldorlar, darbor ahlining har birida million-million oltin tanga pullari, zeb-ziynat va qimmatbaho boyliklari borligini yozuvchi Sadriddin Ayniy o‘zining «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli tarixiy asarida mufassal bayon etgan. Amir g‘azabiga uchragan barcha katta-kichik amaldorlarning mol-mulklari musodara qilinib, amirlik xazinasiga keltirilgan.
Mazkur maqolada maxfiy hujjatning «Praviteli» deb nomlangan sahifalarida Frunze boshliq bolsheviklar bosqini davrida amirning Buxorodagi xazinasidan Moskvaga olib ketilgan oltin, kumush, zeb-ziynatlar, qimmatbaho boyliklar o‘n, o‘n uchtadan kam bo‘lmagan qizil harbiy vagondan iborat bir necha eshelonni tashkil qilganligi qayd etilgan. Darhaqiqat, faqat Buxorogina emas, balki butun ulug‘ Turkiston bolsheviklar bosqini davrida xonavayron bo‘ldi. Yurtning bebaho boyligi markazga tashib ketildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 14-Avg-2011, 08:25 | Message # 32 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi...
Xalqimizning sevimli, ardoqli farzandi Ubaydulla Xo‘ja o‘g‘li Fayzulla Xo‘ja (1896-1938) Buxoroda millioner savogar oilasida dunyoga keldi. Uning savdogar otasi hamda amakisi Latifxo‘ja qorako‘l teri, paxta va boshqa qimmatbaho mahsulotlar bilan Rossiya va xorijiy mamlakatlarda savdo-sotiq ishlarini olib borgan. U o‘g‘li Fayzullaga tijorat sir-asrorlarini o‘rgatib, Moskvada 5 yilcha (1907-1912) tahsil olishiga ko‘maklashgan. Biroq o‘qishni tugatgan yosh Fayzulla otasi xohlagan tijorat yo‘lidan bormay, mehnatkash xalqqa ko‘mak beruvchi ma'rifatparvarlik va isyonkorlik yo‘lini tanlagan. Fayzulla Xo‘jaev otasi orttirgan boylikka boylik qo‘shmadi, to‘g‘rirog‘i, tijorat yo‘li bilan boylik orttirishga qiziqmadi. Fayzulla Xo‘janing otasi Ubaydulla Xo‘ja 1912 yilda Makkaga hajga borishni ixtiyor etadi. U yolg‘iz o‘g‘li Fayzullani va ikki-uch mirzolarini olib, hajga jo‘nar ekan, barcha boyliklarini ukasi Latif Xo‘ja ihtiyoriga topshirib ketadi. Biroq bevafo hayot, bebaho boylik uning o‘ziga va yolg‘iz o‘g‘li Fayzulloga vafo qilmaydi. Xajga yo‘l olgan Ubaydulla Xo‘ja Boku orqali Batumiga yetganida jon taslim qiladi. Ota vasiyatiga ko‘ra, yosh o‘spirin yigit Fayzulla Xo‘jaev ikki-uch mirzolari hamkorligida mehribon otasi jasadini yurtiga otib kelib, Buxoroi sharifga dafn ettiradi. Fayzulla Xo‘jaev ota meros boyliklarining bir qismini Buxoroning ma'rifatparvar jadidlariga xarj etadi. Jadidlar tomonidan xorijga o‘qishga yuborilgan yoshlarga va yangi uslubdagi jadid maktablari, maorif va matbuot ishlari rivojiga yaqindan moddiy ko‘mak berib boradi.
Dovyurak inqilobchi, davlat va jamoat arbobi, komandarm, O'zSSR Xalq Komissarlari Sovetining birinchi raisi (1925-1938), yurt farzandi Fayzulla Xo‘jaevning otameros boyligi to‘g‘risida turli gaplar yuradi. Ba'zilarning aytishicha, F. Xo‘jaevning otasi Ubaydulla Xo‘jadan qolgan bebaho boylikning bir qismi xorijda, Shveytsariya bankida saqlanar emish. Bu gapda qanchalik haqiqat borligi bizga qorong‘i. Biroq, Buxoro inqilobidan ikki-uch yil ilgari, 1917 va 1918 yillarda Buxoro amiri Sayid Olimxon ma'murlari tomonidan Fayzulla Xo‘jaev uni talon-toroj qilinganligi to‘g‘risida adib Sadriddin Ayniy o‘zining «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli asarida ancha batafsil ma'lumot bergan. Bu gaplarni F. Xo‘jaevham o‘z maqolalarida muxtasar yozib ketgan.
Ona-Vatan fidoyisi, xalqimizning sevimli farzandi Fayzulla Xo‘jaev va uning oilasi boshiga tushgan fojialar to‘g‘risida o‘quvchilar ushbu satrlar muallifining «Fayzulla Xo‘jaev» kitobidan («O'zbekiston» nashriyoti, 1990) batafsilroq bilib olishlari mumkin. Darvoqe, mashhur chex adibi Egon-Ervin Kish Fayzulla Xo‘jaev haqida: «Hokim g‘animlar Fayzulla Xo‘jaev boshi evaziga shunchalik ko‘p oltin va'da qilgan edilarki, dunyodagi biror bosh bunchalik yuqori narxlanmagan edi», - deb yozgandi.
Taniqli yozuvchi Dushan Fayziy «Bormisan, erkinlik» nomli maqolasida («Guliston», 1991,4-son) Buxoro vohasida bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan inqilob tufayli yurt boyligi talon-toroj qilinganligi, mehnatkash xalqning iqtisodiy ahvoli nochor holga tushib qolganligi to‘g‘risida yozadi: «Sarkarda Frunzening harbiy qismlari shaharni to‘pga tutar ekan, qo‘mondonning o‘zi Kogon shahridagi suv taqsimlovchi minora tepasida turib, durbin orqali Buxoroning ayanchli ahvolini, kuli ko‘kka sovurilayotgan shahar Arki, madrasayu machitlarni, changi osmonga chiqayotgan uy-joylarni, xalqning ohu faryodini tomosha qilib turardi. Bu qanaqa «xaloskorlik?» Oktyabr inqilobining «ozodlik» nurlari deganpmiz shumi?! Ertasi kuni (1920 yil 3 sentyabr) tongotarida dumiga 13 ta yuk vagoni tirkalgan parovoz Kogon temir yo‘l bekatidan Peterburgga qarab yo‘l oldi. Bu vagonlarda Buxoro Arkidan, amirlik xazinasidan talab olingan oltin va oltin buyular, tarixiy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan qimmatbaho ashyolar ketayotgan edi».
Yosh Buxoro Sho‘rolar Jumhuriyati uchun 1921 -1923 yillar har tomonlama og‘ir davr bo‘ldi. Buxoroda zo‘rlik bilan amalga oshirilgan inqilobdan, «yangi hur» hayotdan odamlar norozi edilar. V. I. Leninning shogirdi, Turkiston fronti qo‘mondoni M. V. Frunze buyrug‘i bilan Buxoro 12 ta samolyotdan bombardimon qilinib, to‘pga tutilib, vayronaga aylantirildi, amir xazinasi talandi. Sovet mamlakatidagi iqtisodiy tanglik, o‘lkani xarobaliklarga aylantirgan inqilob va fuqarolar urushining vayronagarchiliklari bu yerda ham o‘zining salbiy asoratini qoldirgan edi. Ana shunday nqtisodiy qiynnchilik davrida markaz tashabbusni o‘z qo‘liga oldi, V. Lenin gumashtalari Buxoroga, Turkistonga yuborildi. Buxoroning sobiq amiri Said Olimxon Arkni tark etib, Afg‘on yurtiga o‘tib (1921 yil fevralida) ketganidan keyin amirdan qolgan juda katta xazina eshelonga ortilib, Moskvaga olib ketildi. Eshelonga yuklangan oltin-kumushlar, qorako‘l teri va qimmatbaho buyumlar, boyliklar xorijdan parovoz, vagonlar sotib olishda, xo‘jalik vayronaliklarini tiklashda qo‘l keldi. Markazga tashib ketilgan bu boyliklar miqdori hamon sir tutilmoqda.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 14-Avg-2011, 08:27 | Message # 33 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Sovet hukumati og‘ir kunlarni boshidan kechirayotgan NEP - yangi iqtisodiy siyosat davrida jamoat arbobi Fayzulla Xo‘jaev tashabbusi bilan Buxorodan Toshkentga temir yo‘l sostavi yuboriladi. Buxoro hukmdori amir Olimxon Frunze, Kuybishev boshliq bolsheviklar hujumidan qochib yurtnni tark etgandan keyin 1921 yilda amir xazinasidagi katta boylik ana shu eshelonda Toshkent orqali Moskvaga olib ketiladi. Bu bebaho boylik o‘lkadagi xarobalik, ocharchilikka qarshi kurashda katta yordam beradi (Qarang: Fayzulla Xo‘jaev, Tanlangan asarlar, 1-jild, «Fan» nashriyoti, 1976, 40-bet). Fayzulla Xo‘jaevning uzoq vaqt Sibir surgunlari azobini tortgan yolg‘iz qizi Viloyat Xo‘jaeva 1984 yil 15 iyunda kamina bilan qilgan suhbatda hikoya qilishicha, F. Xo‘jaevning otasi Qosimxo‘ja o‘g‘li Ubaydulla Xo‘jadan, amakisi Latif Xo‘jadan qolgan katta boylik uning vorislariga vafo qilmagan. Amir Olimxon 1917 yil mart oyida jadidlar - yosh buxoroliklar bilan to‘qnashuv vaqtida va 1918 yilda F. Kolesov boshchiligidagi bolsheviklarning Buxoroga hujumi paytida Fayzulla Xo‘jaevning uyini tintuv qildirib, uning barcha boyliklarini amaldorlari, ruhoniylariga talon-toroj ettiradi. Amirga qarshi bosh ko‘targan Fayzulla Xo‘jaevning o‘zi esa quvg‘in qilinadi. Tarixiy manbalarda ko‘rsatilishicha, Buxoroda Fayzulla Xo‘jaev oilasidan tashqari Muhiddin Maqsudov, Ubaydulla Xo‘ja Qosimov, Latif Xo‘ja, Jo‘rabek Arabov, Narzullobek Yoqubov, Azizov kabi o‘nlab yirik boy savdogarlar bo‘lgan. Ishonchli hujjatlarda (MDA--F-R, 46. 1-ro‘yxat, 122-delo, 2-varaq) yozilishicha, Buxoro xalq inqilobi g‘alabasidan keyin Fayzulla Xo‘jaevning uyi amir Said Olimxon ma'murlari tomonidan talon-toroj qilinib, butun boyligi xazinaga o‘tkazilgan. Otameros boyliklardan 25 pud quyma oltin, 4,8 million tilla tanga (1914 yil pul hisobida), 5 pudga yaqin kumush tanga, 7 million atrofida qarz-kredit va boshqa qimmatbaho mol-mulkni Fayzulla Xo‘jaev Sovet huqumati ixtiyoriga topshirgan. Uning boyliklaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanib bo‘lgan bolsheviklar mulk egasi bo‘lgan Fayzulla Xo‘jaevning o‘zini 1938 yil 15 martda otib o‘ldirdilar.
Inqilobdan avval Turkiston general-gubernatori Fon Kaufman Qo‘qon xoni Xudoyorxonning qirqta aravadagi xazina boyliklarini tortib olib, o‘zini Orenburg turmasiga qamaganini eslang. Fayzulla Xo‘jaevning taqdiri ham shunga o‘xshash bo‘ldi. Buxoro amirining bekliklardagi, jumladan, Chorjo‘ydagi maxsus xazinalarida saqlanayotgan boyliklari inqilobning dastlabki kunlaridanoq «Buxoro jumhuriyatini muhofaza qilish komissiyasi» ixtiyoriga o‘tkaziladi. Bu komissiya qo‘lida to‘plangan oltin, kumush, boshqa qimmatbaho metall za toshlar ko‘p o‘tmay bir necha vagonda Rossiyaga jo‘natiladi.
Buxoro amiri chet davlatlar bilan olib boriladigan savdo-sotiqdan keladigan daromadlarning katta qismini ham oltin va kumush tangalarga aylantirib, o‘z xazinasiga to‘plagan. Masalan, amirlikda har yili o‘rtacha 2 million donagacha qorako‘l teri chet ellarga sotilgan, shu savdodan keladigan daromadning 50-60 foizini oltin va kumush tangalar tashkil etgan.
Bundan tashqari asrimiz boshida Buxoro amirligi hududida oliy sifatli oltin qazib olinadigan maxsus konlar bo‘lib, ulardan olingan oliy sifatli oltin yombilar xazinadagi maxsus sanochlarda saqlangan. Xo‘sh, bu xazinalarning taqdiri nima bo‘ldi? Ularning kichik bir qismi amir Said Olimxon tomonidan chet ellarga yuborib turildi. «Qutulish» ro‘znomasining 1920 yil 2 iyul sonida e'lon qilingan «Fuqaroning molini sovurmanglar» sarlavhali maqolada shunday deyiladi: «...Janobi oliy Hindiston orqali Londonga 200 tuya qorako‘l teri yuborgan. Ushbu terilar bilan ma'lum miqdorda oltinlar, qimmatbaho narsalar yuboradi. Bu qimmatbaho mollar va oltinlarni To‘raqul dallol, Qora Mizrob Miroxo‘r, Qori Muhiddin, Qorovulbegilar Londonga olib ketadilar. Fuqaro molidan bo‘lgan bu narsalarny amir yurtidan qochirmoqda».
Buxoro amiri o‘z xazinasidagi qimmatbaho narsalardan Mashhadga ham yuborib turgan. Masalan, 1920 yil iyul oyi boshlarida Said Olimxon bu yerga uch tuya oltin, 16 tuya kumush, 25 tuya qimmatbaho narsalarni yuboradi. Inqilob arafasida ilg‘or mahalliy ziyolilar Buxoro xazinasining chet elga yuborilishiga qarshi chiqqan edilar. Shunday kishilardan biri Abdulvohid Munzim «Qutulish» ro‘znomasida boeilgan maqolasida: «Buxoroning oltin, kumush, qorako‘l terisi va shunga o‘xshash boyliklari chetga chiqarilmasin»,- deya talab qiladi («Fan va turmush», 1991, 10-son, 10-11 betlar). Yurt farzandlari F. Xo‘jaev, A. Fitrat ham xalq boyligini chetga chiqarishga qarshilik ko‘rsatadi.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Gubarevich-Radobilskiy «Ekonompcheskiy ocherk Buxari i Tunisa» (SPB. 1905) kitobida: «Amirlikning umumiy daromadi va xarajatlari 7 million so‘m bo‘lgan, shundan xazinaga 4 million so‘m tushgan»,- deb yozadi. S. Ayniyning «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» kitobida aytilishicha, amirlikning umumiy daromadi 1912 yilda 30 million so‘mni tashkil etgan. Inqilobga qadar amirning 6 ming sarbozi uchun 1 million so‘m, ming nafar el navkarlari uchun taxminan yuz ming so‘m mablag‘ sarflangan. D. N. Logofetning «Buxarskoe xanstvo pod russkim protektoratom» (SPB. 1869.) kitobida yozilishicha, daromadlar 18 million so‘mni, xarajatlar esa, 2,5 million so‘mni tashkil etgan. Biroq Buxoroda Rossiya siyosiy agentligi to‘plagan ma'lumotlarga qaraganda, 1869 yilda Buxoro amirligi xazinasida 7349,5 million so‘m bo‘lgan. Amir qushbegining ma'lumotiga ko‘ra esa, amirlikning yillik o‘rtacha daromadi 3 million 345 so‘mni tashkil etgan. Bu va boshqa biri ikkinchisiga zid ma'lumotlardan ayonki, Buxoro amirligi xazinasining muayyan hisob-kitobi saqlanmagan. Buxoro hukmdorligi xazinasidan biror-bir obodonchilik, maktab, suv chiqarish, maorif va sog‘likni saqlash ishiga mablag‘ ajratilganligi haqida ma'lumot yo‘q. O'z davrining ma'rifatparvar olimi Ahmad Donish Buxoroning suvsiz yerlariga kanal orqali Amudaryodan suv chiqarish uchun xazinadan mablag‘ ajratishni taklif etganida amir unga rad javobini qilgan. Mashhur yozuvchi va olim Abdurauf Fitrat «Hind sayyohining qissasi»da Buxoro hududida sog‘liqni saqlash, maorif ishlari ayanchli ahvolda ekanligini kuyunib yozib, Buxoro hukmdori xalqning xayrli ishlariga xazinadan mablag‘ ajratmaganidan afsuslanadi.
Davomi..
Ma'lumki, inqilobiy to‘ntarishdan ilgari chor Rossiyasi qaramligida bo‘lgan amirlik hududida rus banklari, savdo-sotiq tarmoqlari, Rus-Buxoro shirkatlari aktsiyadorlarining ta'siri kuchli edi. Rossiya hukumati Buxoro amirligini iqtisodiy tomondan yanada mahkamroq jilovlash maqsadida bu yerda qog‘oz pul chiqarishni talab qiladi. Biroq Buxoroning so‘nggi hukmdori Said Olimxon ruslarning navbatdagi aldoviga uchmadi. U qog‘oz pul chiqarishga shoshilmadi. V. I. Lenin yo‘llagan M. Frunze, V. Kuybishev boshliq bolsheviklar 1920 yil 2 sentyabrda Buxoroni harbiy kuch bilan bosib olib, vohada Sovet tuzumi barpo etganlaridan keyingina qog‘oz pullar, zayomlar chiqarildi. Buxoro Xalq Qommissarlari Sovetining raisi Fayzulla Xo‘jaevning tashabbusi bilan 10 yilga (1923-1933) mo‘ljallangan 3 million so‘mlik tilla zayom chiqarildiki, xalq xo‘jaligini rivojlantirishda, xalq farovonligini oshirishda uning ahamiyati katta bo‘ldi.
Professor H. Sobirov Buxoro amirining oltinlari xususida shularni yozadi: «...Buxoro Sho‘ro Respublikasnning og‘ir ahvoliga qaramasdan, RSFSR markaziy hukumati buyrug‘i bilan tashib ketilgan oltinlar va boshqa boyliklar Buxoro Respublikasi ixtiyoriga qoldirilganda, uning 3 yil davomida ketma-ket tuzilgan davlat byudjetlari kamomadsiz yoki oz kamomadli bo‘lishi, maorif va sog‘liqni saqlash tadbirlarigagina emas, balkn uyg‘onayotgan milliy iqtisodiy poydevorni mustahkamlashga keskin ijobiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin edi. Afsuski, bu mablag‘larga RSFSR hukumati egalik qilib, yosh respublika nmkoniyatlarini cheklab qo‘yadi». («O'zbekiston adabiyoti va san'ati», 1992, 44-son).
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 14-Avg-2011, 08:31 | Message # 34 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Taassufki, tarixda bunday adolatsizliklar, zo‘ravonliklar har doim salbiy iz qoldirgan. Biz ham Buxoro amirligining oltinlari xususida foydali mulohazalar yuritgan tadqiqotchilar fikriga qo‘shilgan holda aytmoqchimizki, sovet davrida keyingi 74 yil ichida markazga tashib ketilgan bebaho oltinlar, behisob boyliklar taqdiri to‘g‘risida ham o‘ylashimiz kerakdir. Buxoro amiri Said Olimxon o‘zining «Buxoro xalqining xasratli tarixi» nomli (T., 1990) risolasida, «Amir Olimxon xotiralari» - «Xotiraxoi Amir Olimxon» (Dushanbe, «Adib», 1992) deb nomlangan kitobchasida Buxoroning tabiiy jo‘g‘rofiyasi, vohaning tabiiy boyliklari xususida shularni yozadi: «Tabiiy boyliklari - oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, mis, temir Buxoroda ko‘p miqdorda topiladi. Xususan. sharqiy qismlarida 1 ma'danlar, yer moyi borki, ular to shu mahalgacha ishlab chiqarilmagan tabiiy boyliklar ichida teri, jun, ko‘mir, gugurt, nashatir bor. Savdo-sotiq ishida teri, jun, shoyi, gilamlar mamlakatning tashqariga chiqadigan asosiy mollarini tashkil etadi. Buxoro mevalari dunyoga mashhurdir. Buxoro otlari, xususan, qorabayir zoti 1914 yilgi urushda ahamiyat qozonib, yaxshiligini isbotladi. Buxoro amiri qancha minglab otlarni Rossiya davlatiga berdi» (Amir Said Olimxon. «Buxoro xalqining xasratli tarixi. T., «Fan», 1990. 27-bet). Ko‘rinib turibdiki, Buxoro amiri saltanatining dovrug‘ini boy oltin, kumush, ma'dan konlari va boshqa yer osti qazilma boyliklari taratgan.
Buxoro Sozet Jumhuriyati 1920 yil 2 sentyabr inqilobidan keyin ilm-fanga, maorif, yoshlarni o‘qitishga jiddiy e'tibor berdi. Buxoroning iste'dodli siymolari Fayzulla Xo‘jaev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Abdulzohid Munzim (Burxonov), Qori yo‘ldosh Po‘latovlar buxorolik va turkistonlik yoshlarning Turkiya, Germaniyaga borib o‘qishlariga alohida ahamiyat beradilar. Fayzulla Xo‘jaev, Abdulvohid Munzim va Abdurauf Fitrat tashabbusi bilan 50 dan ortiq buxorolix yosh 1921 yilda Olmoniyaga o‘qishga yuboriladi. Buxoro hukumati ularning 9-10 yillik o‘qish xarajatlari uchun olmon bankiga oltin hisobidan pul o‘tkazdiradi. Biroq, ming afsuski, 1924 yilda Buxoro Sho‘rolar hukumati tugatilgach, buxorolik talabalarning Olmoniyada Rus-Buxoro bankida saqlanayotgan puli Moskva ochqo‘zlari tomonidan tortib olinadi. Moddiy tomondan qiynalgan talabalarning bir qismi nochor ahvolda SSSRga qaytib keladi. Xorijdan qaytgan talabalar «nemis josusi» va «antisovet millatchi», «xalq dushmani» sifatida qattiq jazolanadilar. Ular surgun va qamoqlarda shahid bo‘lishadi. Buni xorijda yashayotgan keksa vatandoshlarimiz, jumladan, taniqli olim va jamoat arbobi Vali Qayumxon shunday hikoya qiladi: «1924-1925 yillarda Moskva elchisi barchaning yurtga qaytishini buyuradi. Talabalar uchun bankka qo‘yilgan aqchalar va Buxoro tijorat vakolatini, barcha ashyo va sarmoyasini, Buxoro xukumatining uylarini tortib oladi («O'zbekiston adabiyoti va san'ati», 1922 iil 24 aprel). Xalq mulkiga ko‘z olaytirish, milliy boyliklarni zo‘rlik bilan tortib olish bilan suyagi qotgan bolshevistik tuzum hukmdorlari turli bahona va bo‘htonlar bilan qanchadan-qancha begunoh odamlarning yastig‘ini quritdi.
Amirlikning nufuzli amaldorlaridan tashqari xorijiy o‘lkalarning savdogarlari, amaldorlari, beklar tomonidan amirga qilingan tortiqlar, sovg‘a-salomlar amirlikning tashrifot xodimlari tomonidan qabul qilinib, amir xazinasiga joylashtirilardi. Sadriddin Ayniyning «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» asarida yozilishicha, 1917 yil martda amirga qarshi islohot o‘tkazish davrida ham 1918 yilning bahorida F. Krlesov boshliq bosqinchi bolsheviklarning amir saltanatiga hujumi davrida ham, o‘rmonga o‘t ketsa, ho‘lu quruq barobar yonganidek, ming-minglab begunoh odamlar qoni to‘kilgan. Buxoro shahri va Buxoro amirligiga qarashli viloyat va tumanlarda ham mnng-minglab oddiy odamlar, badavlat savdogarlar, amaldor va boylar turli bahonalar bilan o‘ldirilib, ularning butun bor mol-mulki musodara qilingan. Fayzulla Xo‘jaevning uyi ham ayni shu paytda (1918-1919 yillarda) bir necha marta tintuv qilinib, barcha boyliklari olib ketilgan edi.
Frunze, Kuybishev boshliq bolsheviklar Buxoroda inqilobiy to‘ntarish uyushtirgan paytda (1920 yil kuzida) Buxoro amiri Said Olimxon oltin-kumush va boshqa boyliklarini o‘zi bilan chet elga olib ketganligi to‘g‘risida har xil fikrlar mavjud. Tarixchi olimlardan N. Yo‘ldoshev, N. Haydarov, S. Xolboevning maqolalarida ta'kidlanadiki, Amir Olimxon o‘zi bilan yuz aravada oltin va boshqa qimmatbaho boyliklarni olgan, shundan 25 aravasi G'ijduvon tumanidagi Eshonko‘prik yonida 3. Kujalo otyadi bilan bo‘lib o‘tgan jangda bolsheviklar qo‘liga o‘tadi. Qizil armiya bundan tashqari amirlikka qarshi inqilobiy yurishlari davomida Nurota, Xatirchi, Karmana bekliklarida saqlanayotgan 1013 pud oltin va kumush tangalarni, gavhar, yoqut hamda boshqa qimmatbaho metallarni musodara qiladi.
Chor Rossiyasi davrida, inqilobdan keyingi qizil bolsheviklar imperiyasi davrida (1840-1991) butun Turkiston mulki bosqinchilar tomonidan talon-toroj qilib kelindi. ChK, GPU, NKVD, KGB to‘plagan ma'lumotlarga qaraganda, Amir Olimxon bolsheviklar hujumidan Buxoroni tashlab chiqib ketishi paytida xazinasidan 2000 karat brilliant va oltinni, jami 18 qop boyligini o‘zi bilan birga olib ketgan. («O'zbekiston adabiyoti va san'ati». 1992 yil 14 avgust).
«Tovar» nomli ishda bir haqiqat bor, - deb yozadi «Buxoro amirligining oltinlari» nomli maqola mualliflari.- O'rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishini o‘tkazish vaqti (1924yil)da mahalliy turkiy halq qo‘yni puch yong‘oqqa to‘ldiriladi - amirlik mulkiga merosxo‘r Buxoro Sho‘ro Sotsialistik Jumhuriyati tugatilmasdan ancha oldinroq, endi targ‘ibot, tashviqotishlari boshlangan bir paytda Moskvada markaziy sho‘ro hukumatining katta chinovniklari tomonidan xazina boyliklari haqida qaydnoma tuziladi, ushbu hujjatda Buxoro Sho‘ro Sotsialistik Jumhuriyatidan olingan oltin, kumush va har xil qimmatbaho osori-atiqalar Davlat xazinasi (Gosxran) tomonidan quyidagilar qabul qilib olingan va saqlangan. Bu yerda jami 9 ta qaydnomadagi ma'lumotlar umumlashtnrilgan holda keltiriladi:
1. 332-qaydnomada: oltin yombilar - 5 pudu 12 funt, jami oltin hisobida- 112233 so‘m 36 tiyin.
2 520-qaydnomada: oltin - 2 pudu 12 funt, jami 35 ming 687 so‘m 29 tiyin, oltin parchalari va oltin buyumlar - 4 pudu 15 funt, jami oltin hisobida - 46997 so‘m 16 tiyin, mardon - 34 funt (summasi aniq emas).
3. 500 va 519-qaydnomalarda: kumush buyumlar - 224 pudu 01 funt, jami oltin hisobida - 61996 so‘m 77 tiyin.
4. 519 va 520-qaydnomalarda: buyumlarga qadalgan qimmatbaho toshlar, jami oltin hisobida - 152831 so‘m 8 tiyin.
5. 322-qaydnomada: rus oltin tangalari, jami 239693 so‘m 91 tiyin; Buxoro oltin tangalari 54 ming 331 so‘m 72 tiyin.
6. 327 va ZZ1-qaydnomalarda: Buxoro tangalari - 199 pud 39 funt (narxi ko‘rsatilmagan) va boshqalar, yuqoridagilarning hammasi oltin pul hisobida 3 million 168 ming 172 so‘m 42 tiyinni tashkil etadi.- OF 243 sht, (29-bet).
Taniqli tarixchi olim Haydarbek Bobobekovning yozishicha, o‘sha qimmatchilik kezlarida bir pud un 95 tiyin, guruch 1 so‘m 20 tiyin, arpa 60 tiyin, uzum va turshak 3 so‘m 80 tiyin, yong‘oq 1 so‘m 70 tiyin, pista vz nok 35 tiyin, bodom 70 tiyin, bir bosh semiz qo‘y 2 so‘mgacha bo‘lgan. Yuqorida sanab o‘tilgan oltin, kumush, zeb-ziynatlar va mislsiz boyliklarning oltin pul hisobidagi bahosini shunga qiyos qilib bilib olaverish mumkin. Ularning qadr-qimmati o‘sha davrdayoq yuksak bo‘lgan, hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotgan emas. Bu o‘rinda yaqinroqda Buxoro amiri xazinasiga taalluqli yana bir yangi ma'lumot tarqalganligini aytib o‘tish mavridi keldi. «Trud» gazetasi 1992 yil 2 iyun sonida «Xazina topildi» sarlavhali xabar e'lon qildi. Qozog‘iston jumhuriyatining Almati shahrida chiqadigan «Osiyo» ro‘znomasi amir xazinasi to‘g‘risida shov-shuv bo‘ladigan yangilik bosib chiqardi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 14-Avg-2011, 08:36 | Message # 35 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Ro‘znomaning yozishicha, Frantsiya banklaridan birida 70 yildan ko‘proq vaqtdan beri Buxoro amirligining xazinasi saqlanayotgan ekan. Yevropada amir xazinasiga qiziqish susayish o‘rniga borgan sari kuchayib boryapti. Xazina bir qismining taqdiri annq: Afg‘onistonda muhtojlikda yurgan amir Sayid Olimxon 1928 yilda o‘sha vaqtda 180 million oltin frankda baholanadigan xazinasini qaytarishlarini so‘rab, Frantsnya hukumatiga murojaat etganida Parijdan: «Pullar faqat Buxoro xalqi talab etgan taqdirdagina qaytariladi», - degan annq va qisqa javob oladi. Bordi-yu, «Osiyo» gazetasining xabari haqiqat bo‘lsa, unda Buxoroning so‘nggi hukmdori Said Olimxonning bu boy oltin xazinasi endilikda Buxoro mehnatkashlariga nasib etmog‘i lozim. Shuni ham ta'kidlash lozimki, amir qushbegi tomonidan ro‘yxatga olingan oltinlar ichida amirning Frantsiya bankiga qo‘ygan 180 million tilla haqidagi ma'lumotni uchratmaymiz. Ayni vaqtda H. Uzoqov va S. Xolboevning Buxoro amirining oltinlari to‘g‘risidagi maqolasida ham bu to‘g‘rida hech narsa deyilmaydi. Shunday ekan, amirning Frantsiya bankiga qo‘ygan oltinlari xususidagi gap-so‘zlar izlanishni, chuqur tadqiqotni talab etadi. Yuqoridagi bayon yuzasidan haqli bir savol tug‘ilishi mumkin: Buxoro amirligi shunchalik behisob boylikni: oltnn, kumush, zeb-ziynatlar va qimmatbaho mol-mulkni qaerdan to‘pladi za qaysi bir oltin konidan qazib oldi ekan?
Gap mang‘it amirlarining so‘nggi sulolasi Said Olimxon ustida ketayotgan ekan, uning zamondoshlari Fayzulla Xo‘jaev, Abdurauf Fitrat, Mustafo Cho‘qay, -Sadriddin Ayniy va Abdulvohid (Manzum) Burhonovlarning yozishlaricha, Said Olimxon ovrupocha savdo-sotiq yuritishda mohir tadbirkor va iqtisodchi tejamkor savdogar bo‘lgan. U o‘z muzofoti boyliklarini jahon bozoriga chiqarib, eng avvalo Rossiya o‘lkalari bilan ochiq savdo-sotiq ishlarini keng yo‘lga qo‘ygan ishbilarmon va tadbirkor hukmdor bo‘lgan. Fayzulla Xo‘jaevning ta'kidlashicha, Buxoro iqtisodiy jihatdan ozroq hunarmandchilik ishlab chiqarishiga va urushdan (1914 yilgi jahon urushi) oldingi vaqtda ancha rivojlangan savdo-sotiqqa ega bo‘lgan agrar-chorvachilik o‘lkasi edi. Buxoroda aholining 10 foizi savdo (asosan mayda va qisman yarimulgurji savdo-sotiq) bilan shug‘ullanib kelgan bo‘lib, yigirmaga yaqin paxta tozalash zazodining asosiy maqsadi eksport qilinadigan paxtani tashish uchun o‘ng‘ayroq holga keltirishdan, ya'ni toylashdan iborat edi.
Amirlik iqtisodiy jihatdan o‘z xo‘jalik tizimining soddaligi va ravshanligi bilan yaxshi ajralib turgan. Buxorodan Rossiyaga qilinadigan eksport 88 foizni, import esa 90 foizni, 1850-1860 yillarda 30-40 ming dona qoraqo‘l terini tashkil etgan bo‘lsa, 1911 - 1914 yillarda 1,5 million dona qorako‘l teri eksport qilindi. F. Xo‘jaev xo‘jalik iqtisodiyotiga doir maqolalarida ko‘rsatishicha, Buxoro amiri va uning amaldorlari savdo-sotiq ishlariga yiliga 1 million so‘mga yakin qarz berib turganlar. Bulardan tashqari, Buxoroda ishlab turgan yettita xususiy bank eksport-import operatsiyalarini yiliga 40 million so‘mlik kredit bilan ta'minlab turgan (F. Xo‘jaev. Buxoro Xalq Respublikasining iqtisodiy ahvoli. «Buxoro turmushi» jurnali. Moskva, 1924 yil, 1-2-son, aprel-may).
Yangi Buxoro-Kogonda 1894 yilda ochilgan davlat banki 90 million so‘mlik sarmoyaga ega edi. Shundan keyin to 1917 yilgi inqilobiy to‘ntarishga qadar Kogonda Rus-Osiyo birlashgan banki, Moskva hisobidagi Azov-Don birlashgan xorijiy savdo banki, Rus-Buxoro banki, O'rtoqlik, Katta Yaroslav manufaktura savdo uyi za boshqa bank va savdo-sotiq tarmoqlari ishlab turgan. Shuningdek, Qogonda Shlosberg, Potelyaxoz Vadilni, Modviga Gabenek va Danila, Nikolaev manufaktura markazi, savdo uylari aholi xizmatida bo‘lgan. Buxoro inqilobiga qadar Rossiyaning Buxorodagi diplomatik vakillari Miller, Vvedenskiy, Shulga kabilar mahalliy boy va amaldorlardan katta pora olib, million-million pullari, zeb-ziynatlarini Rus-Buxoro banklarida saqlanganlar. Yozuvchi S. Ayniy «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli tarixiy asarida, «Esdaliklar» kitobida Qogondagi rus agentligi ish faoliyati to‘g‘risida yaxshigina ma'lumotlar keltirgan. Buxoro Xalq Sho‘ro Sotsialistik Jumhuriyati iqtisodiy, xo‘jalik va savdo-sotiq ishlariga katta ahamiyat bergan. Fayzulla Xo‘jaev 1923 yildayoq o‘n yilga rejalashtirilgan (1923-1933) oltin zayom chiqargan edi. Besh foizlik bu zayom 20-30-yillarda yengil sanoat, xalq xo‘jaligini rnvojlantirishda, mehnatkashlarning turmush darajasini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Fayzulla Xo‘jaev Buxoro amiri qo‘shni Eron, Hindiston, Afg‘oniston, Angliya, Olmoniya mamlakatlari bilan keng ravishda savdo-sotiq ishlari olib borib, o‘z xazinasini boyitganligini shunday ifodalaydi: «Amir faqat davlat rahbari, islom dinining boshlig‘i bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga katta savdo-sanoat mulkiga ham ega edi. U xalq butunlay huquqsiz bo‘lib qolgan sharoitda o‘zining hokimi mutlaqlik mavqeidai ommani shafqatsiz ezishda keng foydalandi. Vazirlar va katta amaldorlar ham bu sohada undan qolishmasdilar.
Amir million-million so‘mlik mablag‘larni savdo sohasida temir yo‘l kompaniyalarida, rus va chet el firmalarining sanoat korxonalarida ishga soldi. Amir o‘z xususiy mulkini davlat va xazina mablag‘laridan hech qachon ajratgan emas. Mamlakatning butun boyligi amirning mulki, davlat xazinasi deb hisoblanar edi. U o‘zini xalqning mulkdori, doimiy hukmdori deb bilardi.
Amir o‘z shaxsiy maqsadlari yo‘lida foydalanib kelgan mablag‘lar naqadar katta bo‘lganligini faqat zeb-ziynatlarga, saroy xarajatlariga, rus amaldorlarini pora berib sotib olishga, Rossiyadagi podsho xonadoniga sovg‘a-salomlar yuborishga qilingan sarf-xarajatlarni, shu bilan birga boshqa kirim-chiqimlarni podsho hukumatining Buxoro hukumati huzuridagi amaldori (Rossiyaning Buxorodagi agenti - M. H.) P. Vvedenskiyning biz amir arxivlaridan topgan va unchalik to‘la bo‘lmagan hisobotidagi quyidagi ma'lumotlar ham ko‘rsatib turibdi. Bu hisobot amirlik ag‘darilmasdan bir necha oy muqaddam, 1920 yilning boshida amir hukumatining talabi bilan tuzilgan edi. Mana shu hisobotga qaraganda, Fayzulla Xo‘jaev yozganidek (uch tomlik tanlangan asarlariking 1-tomi), o‘sha vaqtda rus kapitalistlarining savdo va sanoat korxonalariga amir tomonidan berib qo‘yilgan mablag‘lari quyidagicha bo‘lgan (aynan ko'chirma).
|
| |
| |
| DURDON | Date: Yakshanba, 14-Avg-2011, 08:38 | Message # 36 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Janobi oliylarining rus korxonalaridagi ishtiroki
I. Naqd kapital
1. Rus-Buxoro aktsiyasi jamiyatida:
a) Naqd paxtaning qimmati — 4608800 so‘m.
2. Shuning o‘zi Rus-Osiyo aktsiyasi jamiyatida — 25000000 so‘m.
3. Shuning o‘zi Buxoro bankida — 500000 so‘m.
4. Shuning o‘zi ip yigirish korxonalarida — 30.000000 so‘m.
5. Shuning o‘zi temir yo‘lda— 111250 so‘m.
Jami: 3861250 so‘m.
II. Tovarlardan iborat kapital
1. Rus-Buxoro aktsiyadorlari jamiyatida:
a) Mavjud paxtaning qimmati — 4008000 so‘m.
b) Jun —361500 so‘m.
7. Ik mesh— 186000 so‘m.
g) Qorako‘l teri — 635000 so‘m.
d) Saxtiyon — 184000 so‘m.
e) Boshqa tovarlar va materiallar — 80000 so‘m.
Jami: 62007500 so‘m.
Janobi oliylarining yarim ulushi ishtirokida — 303750 so‘m.
2 Rus-Osiyo paxtachilik jamiyatida:
a) Mavjud paxta — 31180900 so‘m.
b) Chigiti olinmagan paxta— 1144200 so‘m.
v) Urug‘lik — 3696355 so‘m.
g) Lint —245400 so‘m.
d) Mato —72190 so‘m.
e) Kop-qanor — 57:450 so‘m.
j) Sim — 237600 so‘m.
z) Kanop ip— 106000 so‘m.
i) Tola— 151511 so‘m.
k) Urug‘lik — 318820 so‘m.
l) Materiallar — 200000 so‘m.
Jami: 62295075 so‘m.
Janobi oliylarining yarim ishtiroki — 3145538 so‘m.
III. Umumiy yakun
1. Naqd kapital — 38612500 so‘m.
2. Aktsiyali ikki jamiyat. Janob oliylarining yarim ulushi ishtirokida —
62151288 so‘m.
ESLATMA: Rus-Buxoro aktsiyadorlar jamiyatn va Rus-Osiyo paxtachilik jamiyatining tovarlardan iborat sarmoyasi, banklarga to‘planadigan qarzlar va boshqa xarajatlar chiqarib tashlanmagan. Kapital uzil-kesnl ajratib olinganidagina bularni chiqarib tashlash mumkin.
IZOHNOMA:
1. Janobi olinlarining Buxoro bankiga qo‘ygan sarmoyasi bo‘yicha belgilangan shartga binoan foiz to‘lanishi lozim.
2. Ip yigirish korxonasiga qo‘yilgan sarmoya bo‘yicha kafolatlangan 7 foiz to‘lanishi yoki kamida 7 foiz dividend berilishi kerak.
3. Buxoro temir yo‘liga qo‘yiltan sarmoya bo‘yicha dividend yoki kafolatlangan foizlar to‘lanishi kerak.
Mazkur jamiyatlar va korxonalardan tashqari rezidentlikda, sobiq viloyat ozuqa boshqarmasida va rus banklarida ham Buxoro hukumatining sarmoyalari bor.
1. 1910—1917 yilga qadar bo‘lgan vaqt ichida turli mansablar uchun Buxoro hukumatidan rezidentlikka tushgan mablag‘larning ro‘yxati ushbuga ilova qilinadi. Ko‘pgina hisob varaqlar bo‘yicha qaytarib berilishi kerak bo‘lgan qoldiqlar mavjud.
2. Sobiq viloyat ozuqa boshqarmasi hisobidagi kanitallar to‘g‘risida ushbuga ma’lumotkoma ilova qilinadi.
3. Buxoro sarmoyalari to‘g‘risida banklarning ro‘yxatlari ushbuga ilova qilinadi.
ESLATMA: Mirzo Mustafo Mirzaxurning sarmoyalari va mulki to‘g‘risidagi ma’lumotlar: Mirzo Mustafoning 1918 yili taqdim etilgan hujjatlari bo‘yicha uning Pyatigorskdagi va boshqa joylardagi rus banklariga qo‘ygan pullari bor.
Sobiq qushbegi Mirzo Nasrullobek tomonidan Rossiyaga yuborilgan oltin zaxirasi to‘g‘risida menda hech qanday ma’lumot yo‘q, Mirzo Nasrullobek davrida Buxoro hukumati bu mablag‘larining shirkatlari to‘g‘risida banklar bergan ma’lumotlar ushbuga ilova qilinadi. Bu ma’lumotlar Mirzo Nasrullobek mablag‘larining qaerga yuborib qo‘yilganligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
P. Vvedenskiy, 1920 yil 26 fevral (Fayzulla Xo‘jaev. Tanlangan asarlar, 1-jild. Toshkent, 1976, 225— 226-betlar).
Yirik davlat arbobi Fayzulla Xo‘jaev ayni bir paytda Buxoroning ijtimoiy-siyosiy tarixini yaxshi bilgan va Buxoro tarixiga doir qator asarlar yozgan mohir muarrix olim edi: «Buxoro hukmdori Said Olimxon banklarda va tovarlar tariqasida saqlayotgan mablag‘lar 100 million so‘mdan ko‘proqdir. Vaholanki, bu hali hammasi emas, — deb yozadi Fayzulla Xo‘jaev o‘zining «Tarixiy yubiley» asarida. — Masalan, tovarlar tariqasida, asosan paxta va qorako‘l tariqasida katta mablag‘lar 1919 yilda, 1920 yilning boshida Angliyaga yuborilganligini va amirning frantsuz banklarida saqlab qo‘ygan mablag‘lari borligini bilamiz. Amir qochib ketayotganida kam deganda qariyb 10—15 million so‘mni o‘zi bilan olib ketdi».
Buxoro amiri Said Olimxon saltanati davrida amirlik xazinasidagi hadsiz boyliklar, million-million so‘mlik oltin-kumushlar xususida Fayzulla Xo‘jaevdan tashqari Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Abdulvohid Manzum kabi siymolar ham ko‘plab yozganlar. Ayniqsa, S. Ayniyning «Doxunda» romanida bu davrdagi hayot ajoyib badiiy talqinini topgan.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 19-Avg-2011, 00:50 | Message # 37 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Yurtimiz boyliklarining talon-toroji: madaniyatimizning dunyoga sochilgan durdonalari
Tarixdan ma'lumki, Turkiston inglizlar, olmonlar, Xitoy va boshqa imperialistik mamlakatlar uchun o‘lja manbai bo‘lib kelgan. O'rta Osiyoga yashirin yo‘l bilan turli maqsadlarni ko‘zlab kelib-ketgan ilmiy, harbiy ekspeditsiyalar, sayyohlar, tijorat vakillarini eng avvalo Osiyoning qimmatbaho, betakror boyliklari qiziqtirardi. 1931-1933 yillarda «Ost-Ind» kompaniyasining zobiti-leytenant Aleksandr Boris ma'lum vaqt Buxoroda yashab, 200 dan ziyod oltin, kumush tangalar, qimmatbaho taqinchoqlarni yig‘ib Britaniya muzeyiga taqdim etgan. Buxorodan olib ketilgan osori-atiqalar hozirda bebaho hisoblanib, bizning milliy boyligimiz Angliya mulki bo‘lib turibdi. Bu yaqin o‘tmishimizda diyorimizda ish olib borgan xususiy shaxs qilmishlaridan birgina misol. Qadim tariximizda va bizning davrimizda qilingan bunday o‘g‘riliklar va talonchiliklarni aytib ado qilish qiyin. Harholda shu hususda bir oz fikr yuritishga harakat qilib ko‘raylik.
XIII asrda chingiziylarning O'rta Osiyoga bosqini davrida Turkiston o‘lkasi vayron etilib, mamlakat boyligi talon-toroj qilingan bo‘lsa, 1740 yilda Eron shohi Nodirshoh istilosi natijasida xalqimiz mulki yana talab ketildi. Bosqinchi Nodirshoh Samarqanddan ko‘plab o‘ljalar qatori Sohibqiron Amir Temur qabri ustidagi toshni, muqaddas kitob-Qur'oni Karimni, Shohizinda darvozasini va jahongirning maqbarasi ichiga qo‘yilgan oltin sopli nayza va qilich-qalqonlarni, shahardan talab olingan boshqa qimmatbaho boyliklarni Eronga olib ketadi. Nodirshoh Sohiqironning qabrtoshini tezda o‘z joyiga qaytaradi.
O'rta Osiyodagn boyliklarga azaldan ko‘z olaytirib kelgan Rossiya podsholigi bu yerdagi milliy davlatlar-uch xonlikning yer osti, yer usti boyliklarini turli yo‘llar bilan qo‘lga kiritish uchun cheksiz xunrezliklar ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasi Turkiston bosqini (1850-1916 yillar) davrida O'rta Osiyo xonliklari, jumladan, Samarqand, Buxoro, Xiva va Xo‘jand kabi ko‘hna shaharlar xazinasida to‘plangan boyliklarga maxfiy rejalar asosida ega bo‘lishga harakat qildi. Shu bois Rossiyadan Turkiston o‘lkasiga jug‘roflar, savdogarlar, tarixchilar, sharqshunoslar, boshqa turli soha mutaxassislari har xil qiyofada va turli vazifalar bilan birin-ketin jo‘natilib turildi. Peterburgdagi Osiyo muzeyi direktori X. D. Fren 1834 yili Sharq allomalari yordamida O'rta Osiyoda izlab topilishi mumkin bo‘lgan 103 ta nodir asarning tadrijiy ro‘yxatini tuzib chiqadi. Rossiya moliya nozirligi va barcha daxldor tashkilotlar Turkistonni bosib olish jarayonida talon-toroj qilingan jamiki boyliklarni Peterburg va Moskva shaharlariga tashib ketish va joylashtirish uchun askar va zobitlarning qo‘llariga maxsus tavsiyanomalarki topshiradilar. Shunga binoan ular O'rta Osiyoning Buxoro, Xiva, Samarqand, Qo‘qon, Xo‘jand, Toshkent kabi shaharlari va xonliklaridan oltin, kumush, amaliy san'at namunalari, qo‘lyozma kitoblar, tarixiy hujjatlar, muhrlar, tamg‘a, tug‘, tangalar, antiqa buyumlar, so‘zanalar, xurjun, qop, gilamlar, zargarlik, misgarlik buyumlari, nodir metallar, egar-jabduq, yoqut, dur-gavhar toshlar va boshqa barcha qimmatbaho buyumlarnn o‘lja olishib, Peterburg, Moskva muzeylari, kutubxonalariga maxsus karvonlar orqali yuborib turganlar. Turkistonning birnnchi general gubernatori K. P. Fon Kaufman (1867-1883) 1869 yili qadimiy Samarqand shahridan musulmon dunyosining bebaho muqaddas kitobi - VIII asr qo‘lyozma yodgorligi bo‘lgan «Usmon Qur'oni»ni Petsrburgga Rossiya imperatori hazrati oliylariga jo‘natgan edi. Shukrki, kufiy yozuvidagi bu nodir kitob - «Usmon Qur'oni» keyinchalik O'zbekistonga qaytarildi.
Chor Rossiyasining bosqinchi generallari 1870 yili Buxoro amirligi fuqarolarining qo‘zg‘olonini bostirish bahonasida Shahrisabz va Kitob bekliklariga qarashli joylarni vayron qilib, o‘lja olingan 97 jilddan iborat noyob qo‘lyozma kitobni Peterburg, Moskva shahriga olib ketadilar. Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Xo‘ja Ahror, Ahmad Yassaviy, Mirzo Ulug‘bek, So‘fi Olloyor, Sulaymon Boqirg‘oniy, Alisher Navoiy kabi daholariing qo‘lyozmalariga ahamiyat berish zarurligi harbiy sharqshunos olim A. P. Kun tomonidan alohida ta'kidlab tayinlanadi. Eng qimmatbaho buyumlarni (qo‘lyozma kitob va boshqalarni) qo‘lga kiritgan har bir rus va kazak askari, zobiti Turkiston general-gubernatori Fon Kaufmanning faxriy va maxfiy maslahatchisi bo‘lgan A. P. Kuning ko‘rsatmasiga ko‘ra, unvonlar, mukofotlar bilan rag‘batlantirib turilganlar. O'z davri tarixiy voqealarining ishtirokchisi bo‘lgan xorazmlik shoir va mohir muarrix Muhammad Bayoniyning yozishicha, Xiva xonligi bisoti - sandig‘ida saqlanayotgan 300 dan ziyod arab, fors-tojik, turk-o‘zbek tillarida yozilgan qo‘l: yozma kitoblar, xonlik asravxonasi-arxivida saqlanayotgan ming-minglab tarixiy hujjatlar, xonlik kutubxonasida asralayotgan nodir kitoblardan tortib to hattotlik san'ati bilan bezatnlgan miniatyuralar, bezaklargacha Peterburgdagi Rossiya imperatori kutubxonasiga olib ketilgan. Bosqinchilar tashib ketgan nodir qo‘lyozma kitoblar orasida Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Narshaxiy, ibn Sino, Jayxoniy, Yassaviy, Abu Rayhon Beruniy, Ogahiy, Munis va Bayoniylarning asarlari bo‘lgan. Hozirda yuritimizning bu qimmatbaho boyliklari Saltikov-Shchedrin nomidagi Sankt-Peterburg davlat kutubxonasida qarovsiz holda yotibdi. Bayoniyning guvohlik berishicha, general Kaufman boshliq Rossiya armiyasining askar va zobitlari 1873-1874 yillari Xiva xoni taxtini tag-tugi bilan Moskvaga ko‘chirib olib ketganlar. Rus olimi V. V. Stasov hozir Moskvadagi qurol-aslaha palatasidan joy olib turgan bu taxtni ilmiy tavsif etib: «Xiva xonligining taxti Xiva hunarmand ustalari mahoratining cho‘qqisi, ya'ni metallga gul solish hunarining betakror mahsuli hisoblanadi», - deb yozadi.
Avvallari O'rta Osiyoning yer osti va yer usti boyliklarini rus mustamlakachilari ot, arava, tuyalarda tashib ketgan bo‘lsalar, keyinchalik temir yo‘l orqali, inqilobiy to‘ntarishdan keyingi 70 yil davomida esa «qizil imperiya» tashmachilari quruqlik, suv va havo transportining barcha turlari bilan chumolidek bearmon tashib ketdilar, Bu hol mamlakatimiz o‘z mustaqilligini e'lon qilguniga qadar davom etdi.
Muhammad Yusuf Bayoniy asarlarida va bir qator tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Xiva xoni saroyidan talon-toroj qilingan o‘ljalar orasida pul yasaydigan 200 ta qolip, xonlikning 25 ta tilla va kumush muhri, 200 dan ortiq qadimiy tanga, XV asrga oid o‘ta qimmatbaho zargarlik buyumlari, kiyim-kechaklar, ro‘zg‘or ashyolari va ko‘zga ilinadigan boshqa boyliklar Peterburg va Moskva shaharlariga olib ketilgan. Mehnatkash xalqning bu bebaho durdonalari Ermitajda, Krasnoe seloda, Moskvadagi Etnografiya hamda Politexnika muzeylarida va boshqa joylarda saqlanmoqda. «Mulk o‘z egasini kutib xori zor bo‘lib yotibdi», - deb yozadi tarixchi olima Nafisa Sodiqova «O'zbekiston adabiyoti va san'ati» haftaligining 1991 yil 10 iyul sonida chop etilgan «Talon-toroj qilingan mulk» maqolasida.
Turkistondagi ilm-fan, madaniyat, ma'naviyat yodgorliklarini rejali, ilmiy asosda qo‘lga kiritish bobida Peterburgda tashkil etilgan Rus jug‘rofiya jamiyati katta rol o‘ynadi. Bu jamiyatga a'zo bo‘lgan podsholikning nufuzli knyazlari, harbiy tarixchilari, arxeolog, etnograf, topograf, sharqshunos va o‘lkashunos olimlari, jumladan, P. I. Lerxe, N. P. Kun, V. V. Stasov, M. S. Andreev, V. A. Ivanov, N. V. Veselovskiy, S. M. Dudin, N. P. Ostroumov, V. Minorskiy, V. Rozan, A. G. Tumanskiy, S. Vopin, M. Ye. Masson, Ye. F. Kol, X. D. Fren, V. V. Radlov, V. N. Dorn, K. G. Zalman, F. V. Oshanin, V. L. Vyatkin, V. V. Bartold, I. Yu. Krachkovskiy, V. A. Jukovskiy, S. P. Tolstov kabilar O'rta Osiyoning moddiy va ma'naviy boyliklari Moskva va Peterburgga tashib ketilishida juda katta xizmat ko‘rsatganlar.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 19-Avg-2011, 00:52 | Message # 38 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Sharqshunos olimlardan P. I. Lerxe va A. L. Kun Turkistonni bosib olish jarayonida mahalliy xalqlarning mol-dunyosi, shaxsiy mulki va xonliklar xazinasidan qanday yodgorliklarga, qaysi buyumlarga e'tibor berish zarurligi to‘g‘risida dastur ham ishlab chiqadilar. Dasturda Sharqning buyuk olimlari va allomalari, payg‘ambar va aziz avliyolar, valiylar haqidagi qo‘lyozma kitoblarga e'tibor berish zarurligi ta'kidlanadi.
Samarqand shahrini bosib olib, xalq mulkini talon-toroj qilishga farmon bergan general K. P. Kaufman 1869 yilda musulmonlarning yuqorida aytib o‘tilgak muqaddas kitobi - Qur'oni Karimning noyob nusxasi bilan birga Hadisi sharif va boshqa nodir qo‘lyozma kitoblarni Sankt-Peterburgga jo‘natadi. Harbiy maslahatchi vazifasnda ishlagan sharqshunos A. L. Kun 1873 yilda Xnva xonligi bosib» olinganidan keyin xon saroyidagi qimmatbaho buyumlar qatori arab, fors za turkiy tillarda yozilgan noyob kitoblarni Moskva, Peterburg shaharlariga yuborib turadi. U Rossiya imperiyasining Turkiston bosqini davrida O'rta Osiyo hududidagi xazinalar ayovsiz talon-toroj qilinganligini ishonchli manbalar, arxiv hujjatlari asosida haqqoniy yoritib bergan. Olimning yozishicha, chor Rossiyasining bosqinchi generallari, talonchi chor chinovniklari, ochko‘z va g‘addor askar va zobitlari bosib olingan O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarida vahshiylarcha begunoh qon to‘kkanlaridan tashqari faqat xonliklar xazinasinigina emas, balki bekliklar, tumanlar va qishloqlar, hatto boy va amaldorlar, savdogarlarning mol-mulknnn ham talon-toroj qilganlar. Uyma-uy yurishib, har bir xonadondagi ko‘zga yaqin narsalarni va, ayniqsa, eski arab yozuvidagi qo‘lyozma kitoblarni yig‘ishtirib olganlar. «Devonbegi Matmurodning uyidan,- deb yozadi. N. Sodiqova yuqoridagi maqolasi davomida,- tillodan yasalgan ikki sandiq buyumlar, qimmatli toshlar olib ketilgan».
Xiva yurishidagi boy o‘ljalar haqida Amerika elchixonasining kotibi Skaylor bilan Rossiyaga kelib, Fon Kaufman boshchilik qilgan Xiva yurishida qatnashgan Amerikaning «Nyu-York gerald» gazetasi muxbiri Artur Mak-Gaxan ham «Oksusdagi harbiy harakatlar va Xivaning qulashi» degan asar yozib, 1875 yilda Peterburgda nashr ettiradi. Mak-Gaxan xon saroyi xazinasini batafsil tasvirlaydi. Bu yerda ko‘rgan narsalari butun dunyodan keltirilgan san'at durdonalari ekanligini, behisob Xitoy chinni idishlari, Eron, turkman ipak gilamlari, Kashmir ro‘mollari, ajoyib liboslar za qurol-aslahalarni ta'riflaydi. «Faqat XVII-XIX asrlarga oid Xitoy chinni buyumlarining o‘zi 1000 dan ortiq bo‘lib, ular rus zobitlariga o‘lja bo‘ldi», deydi Mak-Gaxan. Maqolada ta'kidlanganidek, Xiva bosqini davrida Rossiyaning ulug‘ knyazi Nikolay Konstantinovich Romanov va boshqa qator rus amaldorlari, generallari, chinovniklari, sudxo‘rlari va zobitlari, korchalon savdogarlari Xivada behisob o‘ljalarni qo‘lga kiritdilar. Talab olingan qimmatbaho buyumlarni kim oshdi savdosiga qo‘yib, xorijlik aktsiyachilar, savdogarlarga sotib yuborishdi. Bu xil misollar behisob. Muhammad Bayoniyning yozishicha, Xorazm yerlari bilan tutash bo‘lgan turkman o‘lkasiga yurish davrida ham chor Rossiyasining bosqinchi generallari, zobitlari va amaldorlari beadad tekin o‘ljani qo‘lga kiritganlar. Ayniqsa, Ko‘ktepa, Dinglitepaga hujum davomida bosqinchilar ming-minglab begunoh odamlarni qirib tashlab, turkman gilamlari, o‘tovlari, zotli otlari, tuya va chorva mollarini ochko‘zlarcha talaganlar. Qotil bosqinchilar qilichidan o‘lgan va ular dastidan qochib ketgan kishilarning 12000 ta egasiz o‘tovidagi turkman gilamlari, kigizlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, qimmatbaho taqinchoqlari va hattoki it-mushuklarini o‘tovlari bilan qo‘shib talab ketishgan.
Haqiqatan ham Rossiya imperiyasi hujumkor armiyasining eng dahshatli jangi Turkmanistonning Ko‘ktepa va Dinglitepa qal'alarida bo‘lganligidan shu voqealar xususida yana bir oz to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. Tarixchi Muhammad Yusuf Bayoniyning «Xorazm tarixi» asarida hamda Garteveldning «Ko‘char qumlar va kesilgan boshlar» deb nomlangan Turkiston safariga bag‘ishlang‘an ocherkida bu tengsiz fojia tafsiloti keng bayon etilgan. Dushmanga jasorat bilan qarshi turgan bahodir turkman xalqini mahv etib, mayib-majruh qilib, faryod chekib, qoniga bulg‘anib yotgan ota-onalar, yosh bolalar ko‘zi oldida xalq boyligini talashlar murdalar ko‘zini cho‘qiyotgan kalxatlarni eslatadi. Bunday vahshiylikni jahon xalqlari kamdan-kam ko‘rgan bo‘lishi mumkin. Dahshatli bu tarixiy voqealarni ko‘z o‘ngingga hayolan keltirar ekansan, beixtiyor boshing g‘uvillab, badanlaring uvishib ketadi. Bu manzarani tasvirlashga qalam ojizlik qiladi. Mol-dunyo yig‘ish uchun begunoh insonlarni yoppasiga qirib, ularning huvillab qolgan yurtlarida barcha g‘alamisliklarni qilishga qodir bosqinchilar o‘zlarini madaniyatli sanab, bu qilmishlarini esa qonuniy deb hisoblashlari hech bir mantiqqa, insof-diyonatga to‘g‘ri keladimi axir?!
O'zlarini Turkistonning yarim podshosi, ho‘jayini deb hisoblagan rus generallari o‘zlarini o‘zga xalqlarni zor qaqshatib, begunoh qon to‘kish hisobiga egallagan jannatmakon yurtlarda yashovchi jannatilar deb hisoblardilar. Bunday «jannati» zobitlar, knyazlar, chinovniklar, barcha amaldorlaru sazdogarlar uchun hamma shart-sharoitlar muhayyo edi. Rus hukmdorlari bu yerda o‘zlarini mangu xo‘jayindek his etardilar. Kavkaz, Sibir, Orenburg general-gubernatorlarining oylik maoshlari 20-30 ming so‘mdan oshmagani holda Turkiston general-gubernatori 40-50 ming so‘m maosh olardi. Mahalliy xalq tilini o‘rganganligi, uning urf-odatlarini «hurmat qilganligi» uchun rus zobitlariga qo‘shimcha haq to‘lanardi. Bu ham Turkistonning Rosspya uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligndan dalolat berardi. Xullas, bosqinchi kelgindilar bu yerda o‘zlarini jannatning naq o‘rtasida sezardilar.
«1875-1876 yillari rus qo‘shinlari Ko‘qonga yurish qiladi va xon kutubxonasidan 130 dan ortiq nodir qo‘lyozmalar olinib, Peterburgga, imperator kutubxonasiga jo‘natiladi», - deb yozadi Gartezeld yuqoridagi kitobida.
Tarixiy manbalarda yozilishicha, Buxoro Rossiya tomonidan bosib olinganiga qadar rus savdogarlari, sayyohlari, diplomatlari, har xil qiyofada va turli maqsad bilan kelib-ketadigan shaxslar, guruhlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab, Buxoro amirligi hukmdorlariga, mahalliy xalqqa yaxshi madaniy munosabatda bo‘lishgan. Masalan, rus savdogarlari Buxoroga qimmatbaho sovg‘a-salomlar keltirishga alohida ahamiyat berganlar. Biroq Rossiya imperiyasi Turkistonni, jumladan, Buxoroi sharifni harbiy kuch bilan bosib olganidan keyin mahalliy xalqqa, hukmdorlarga muomala, munosabat butunlay o‘zgarib ketadi. Shundan keyin o‘zlarini O'rta Osiyoda hukmdor bilgan rus general-gubernatorlari, chinovniklari va ayniqsa chor Rossiyasining josus diplomatlari, savdogarlari endi Buxoroga sovg‘a-salomlar keltirish o‘rniga bu yurtlarning barcha boyliklarini bosqinchilarcha tashib ketishga kirishadilar. Buxorodan o‘lja olingan qimmatbaho sovg‘a-salomlarni talonchilar Toshkentdagi rus va chet el millionerlari va kollektsiyachilariga yanada qimmatroq sotish ishi bilan mashg‘ul bo‘ladilar.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 19-Avg-2011, 00:53 | Message # 39 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Rossiya chinovniklari, ma'muriy amaldorlari, generallari, viloyat, shahar hokim-to‘ralari o‘z mustamlaka qo‘li ostidagi O'rta Osiyo xonliklarining amalodorlaridan, savdogarlar va fuqarolardan turli yo‘llar bilan katta-katta pora olib turganlar. Zullisonayn (ikki tklda ijod etuvchi) adiblardan Sadriddin Ayniy va Abdurauf Fitrat Buxoro tarixiga doir asarlari, maqolalarida yozishlaricha, Buxoro amiri Said Olimxon hukmronligi (1910-1920) davrida yangi Buxoro-Kogon shahrida faoliyat olib borgan Rossiya imperiyasining siyosiy agentliklari Buxoro amirligining amaldorlaridan muntazam ravishda pora, qimmatli sovg‘a-salomlar olishga odatlanib qolishgan. Masalan, S. Ayniy «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» (Moskva, 1926) nomli tarixiy asarida yozishicha, Rossiya hukumatining Buxoro (Kogon)dagi siyosiy agentlari Vvedenskiy, Shulga kabilar buxorolik qozikalonlar, qushbegi, darbor ahlidan muntazam pora olib turganlar. Xiva va Qo‘qon xonliklaridagi chor chinovniklari, generallari, barcha amaldorlari turkistonlik mahalliy boylar, amaldorlar ham ulardan qolishmagan. Xiva xonligida yashovchi ayrim amaldorlar, boy savdogarlar 1913 - 1916 yillar orasida oq podshoning ko‘plab amaldorlariga turli yo‘llar bilan pul hamda xalq boyligi bo‘lgan qimmatbaho buyumlardan iborat sovg‘a-salomlar yetkazib berib turganliklari haqida tarixiy hujjatlar saqlanib kolgan. Masalan, Xiva xoni Said Bahodir Asfandiyorxonning rus polkovnigi Volkovga 1916 yil 16 oktyabrdagi qabul chog‘ida bergan izohida quyidagilarni o‘qiymiz: «Polkovnik Kolosovskiyga pul bergan vaqtlarimni aniq yozib qo‘ymaganman, lekin daftarchamdagi yozuvlarda aks etganlarini og‘zaki bayon qilaman. 1915 yil boshida polkovnik Kodosovskiyga Matvafo orqali 5000 so‘m pul berdim. O'sha orqali Kolosovskiyga yana 5000 so‘m jo‘natdim. 1915 yilning ikkinchi yarmida Matvafo ishdan bo‘shatilgach, Toshkentdan qaytgan polkovnik Kolosovskiyga Abdullaxon orqali 5000 so‘m berib yubordim. 10 kundan keyin esa Matvafoni birinchi vazir sifatida qayta mansabga tayinlaganimdan keyin polkovnik Kolosovskiy mendan yana pul olish istagini bildirdi va u 1916 yilning iyunida shaxsan o‘zimdan 10000 so‘m pul oldi. Matvafo polkovnik Kolosovskiyning mendan tulpor (ot) olish xohishi borligini xabar qildi. Shunda Matvafoga barcha otlarimni unga ko‘rsatishni buyurdim. U o‘ziga ikki otni oldi. 1916 yilning qishida men rus armiyasi zobitlari va askarlarnga po‘stinlar sovg‘a qilgan chog‘imda Matvafodan polkovnik Kolosovskiyga nimani tortiq qilish lozimligi haqida so‘raganimda u Kolosovskiy narsa (sovg‘a-salom) dan ko‘ra pulni afzal ko‘rishini aytdi. 1915 yilning noyabrida bo‘lsa kerak, polkovnnk Kolosovskiy xotini bilan oldimga kelganida ularning har biriga po‘stin uchun 2000 so‘mdan, hammasi bo‘lib 4000 so‘m tutqazdim.
Matvafoning maslahatiga ko‘ra, polkovnik Kolosovskiyning xotini uchun Moskvadan brilliant isirg‘alar buyurtirdim va shaxsan o‘ziga topshirdim. Isirg‘alar 4000 so‘mga tushdi. Polkovnik Kolosovskiyning xotini o‘sha 1915 yili ketadigan bo‘lganida unga yo‘l harajati deb 1000 so‘m tutqazdim.
Matvafodan Kolosovskiy mening oldimga kelib-ketib, xafaqon bo‘lib yurganligini eshitib, 1915 yil oxirida unga 5000 so‘m berib yubordim. 5-6 kun o‘tgach, Kolosovskiyga shaxsan o‘zim 5000 so‘m berdim. O'n kundan so‘ng yana 5000 so‘m tutqazdim. Bir necha kundan keyin Matvafodan Kolosovskiyning mendan yana umidvor ekanligini bilib, polkovnikka 5000 so‘m berdim. Bir necha kundan keyin Matvafo menga polkovnik Kolosovskiy oz miqdordagi pulga qanoat qilmaganligini aytgach, polkovnikka shaxsan o‘zim 20000 so‘m tutqazdim.
Shu 1916 yilning boshida yovmut (turkman)dar Xiva qal'asi ostonasida jang qilayotganlarida men Kolosovskiyning iltimosiga ko‘ra shaxsan unga 5000 so‘m pul topshirdim. General Galkin turkmanlarnn tinchlantirib, Xivadan jo‘nab ketgach, polkovnik Kolosovskiy Matvafoning ukasi Abdurahmon orqali menga o‘zining bu yerda bo‘lishidan foyda ko‘rish niyatini aytgandan so‘ng men unga Abdurahmon Baqqolov orqali 30000 so‘m yubordim. Kislovodskga ketishidan ikki kun ilgari polkovnik Kolosovskiyga ikki bog‘lam (pachka) pul: birida 25000 so‘m, ikkinchisida 50000 so‘m - hammasi 75000 so‘mni Abdurahmon Baqqolov orqali jo‘natdim. 1916 yilning yozida Kavkazga ketishimdan bir kun avval polkovnik Kolosovskiy oldimga xotini va qizi bilan xayrlashuvga kelganida uning qiziga 3000 so‘m sovg‘a qildim. Hammasi bo‘lib 187000 so‘m».
Ushbu hujjatga imzo chekkanlar: Maxfiy politsiya boshlig‘i polkovnik Volkov, tarjimon Mamedov (qarang: O'zbekiston tarixi. 8-sinf darsligi. T., 1994, 344-345-betlar).
Yuqorida takror aytganimizdek, O'rta Osiyo xonliklari xazinasi kirim-chiqimida, jumladan, Buxoro amirligi xazinasi haqida qayd etilgan hujjatlar ko‘rsatmasida xilma-xilliklar mavjud. Masalan, Buxoro amirining vaziri - qushbegi Mirzo Nasrulloning inqilobga qadar shaxsan o‘zi ro‘yxatga olgan boyligi quyidagilardan iborat bo‘lgan: Buxoro tillasi 114838 dona, rus tillasi 4365100 so‘m, yombi holidagi Gamburg tillasi-1108 pud (17 dona - 728 kg) kumush - 45 tonna, rus kumushi- 1385 pud (22 tonna- 160 kg) Buxoro tangasi - 62834780 dona, Buxoro mis tangasi - 731 pud (5 tonna 696 kg), tilla kukuni- 16 pud (1 tonna 56 kg), rus banki kumushi - 864 pud (13 tonna 724 kg), yirik brilliantlar - 3482 karat, buyumlarga tikilgan brilliantlar - 968 karat, kimmatbaho toshlar - 8617 karat bo‘lgan. Buxoro amiri Olimxon (1914-1920) qo‘lidagi rus sanoat banklari aktsiyalarining qiymati 33 million so‘m edi. Uning xazinasida 100 million Rossiya puli bo‘lgani ham qand etilgan.
«Xonliklardan, boy va savdogarlardan tortib olingan yoki ulardan arzon-garovga yoxud sovg‘a tarzida olingan qimmatbaho buyumlar, qo‘lyozma kitoblar bilan keyinchalik faqat Turkiston general-gubernatorining shaxsan o‘zi shug‘ullanishga qaror qiladi. Natijada keyinchalik sovg‘ani faqat general-gubernatorning o‘zi olishga kirishadi»,-deb yozadi olima N. Sodiqova. Turkiston general-gubernatori Rozenbaxning xotini Olga Ivanovna juda nahang bo‘lib chiqdi. U xonlar va amirdan undirilgan qimmatli, noyob, bebaho sovg‘alarni Toshkent shahrida kimoshdi savdosida sotib, hisobsiz pul jamg‘arardi, shu tariqa xalqimizning nodir san'at yodgorliklari chet ellik xaridorlar mulkiga aylanardi. Buxorodagi qushbegilar, qozikalonlar, rais, muftiy a'lam, devonbegi, dodho, qorovulbegi va boshqa amaldorlar xonadonidagi hamda ma'rifatparvar ziyolilar, kitobsevarlarning shaxsiy kutubxonalaridagi qulyozma kitoblarni rus savdogarlari va sharqshunos missionerlari savdo yo‘li bilan qo‘lga kiritgan bo‘lsalar ham, lekin Buxoro amirligining boy kutubxonasiga xorijlik shaxslar kiritilmay, undagi asarlar uzoq vaqt rus va chet el sharqshunoslari ko‘zidan yiroq tutildi. Biroq chet ellar, jumladan Rossiya bilan olib borilgan savdo-sotiq ishlari bir qadar rivoj topgach, Buxoro bozorlarida, ayniqsa Buxorodagi bozori shab - tungi bozorda turli-tuman tangalar, taqinchoqlar, qo‘lyozma kitoblar, gilamlar, zargarlik buyumlari, uy bezaklari bemalol sotilardi. Buxoroda qorako‘l teri, suvsar, mo‘yna bilan savdo qilishdan tashqari, noyob qo‘lyozma kitoblar savdosi keng avj olgandi. Buxorolik kitob savdogari Mulla Najmiddinning Buxoro va Qarshida kitobfurushlik do‘konlari bo‘lib, ularda arab, fors-tojik, turkiy tillardagi noyob qo‘lyozma kitoblar sotilardi.
Buxoro, Qarshi va boshqa shaharlarda bozorlar, kitob do‘konlaridan arzon-garovga olingan durdona buyumlar za qo‘lyozma kitoblar rus sharqshunos olimlari tomonidan sotib olinib, xorijdagi kitobsevarlarga oshirib pullangan. Sadriddin Ayniy «Qisqacha tarjimai holim» (1940) va «Esdaliklar» (1941-1954) nomli asarlarida inqilobdan avval Buxoro, Qarshi, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Shahrisabz kabi shaharlarla bir qancha kitob do‘konlari bo‘lib, bozordagi kitobfurushlardan tashqari ajoyib va g‘aroyib kitoblar va oynomalarni savdogarlar ham sotganliklarini yozadi. Yozuvchining o‘zi Buxorodagi kitob bozorlaridan Hofiz Sheroziy, Soib, Bedil va Navoiy devonlarini sotib elganligini hikoya qiladi. Sadriddin Ayniyning 1920-21 yillarda o‘zbek tilida yozilib, Nazir To‘raqulov so‘z boshisi bilan Moskvadagi SSSR xalqlari nashriyotida 1926 yilda chop etilgan «Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar» nomli tarixiy asarida yozilishicha, Buxoroda amir Abdulahad va Said Olimxon hukmronligi davrida ko‘pgina qimmatbaxo buyumlar, nodir qo‘lyozma kitoblar amirzodalarning qimor o‘ynashlari evaziga rus va chet el savdogarlari qo‘liga o‘tib ketgan. Buxoro, Samarqand, O'ratepa, Xo‘jand va boshqa shaharlarda nodir kitoblar borligini sezgan xorijliklar turli yo‘llar bilan ularni qo‘lga kiritishga harakat qilganlar. Turkiston o‘lkasi butunlay Rossiya tasarrufiga o‘tgach, O'rta Osiyo yer osti va yer usti boyliklari o‘zini ikkinchi podsho deb hisoblagan Turkiston general-gubernatori ixtiyoriga o‘tadi. Mahalliy xalqlar qo‘lidagi qimmatbaho buyumlar, noyob qo‘lyozma kitoblar, chinni idishlar, koshinlar kollektsiyasini osonlikcha qo‘lga kiritish niyatida Turkiston general-gubernatori vaqti-vaqti bilan Toshkent shahrida ko‘rgazmalar uyushtirib turadi. Ana shunday ko‘rgazmalardan biri 1890 yili Toshkentda (hozirgi «Mehrijon» istirohat bog‘ida) qishloq xo‘jalik, san'at, hunarmandchilik mahsulotlariga bag‘ishlab o‘tkazildi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 19-Avg-2011, 00:55 | Message # 40 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Ohiri..
Mazkur ko‘rgazmada O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarining turli shaharlaridan xalq xo‘jaligi, sanoat mollari, zardo‘zlik, kashtachilik, zargarlik, kandakorlik, gilam, duxoba, so‘zana singari buyumlar, nodir kitoblar namoyish etiladi. Shaxsan Turkiston general-gubernatori tomonidan uyushtirilgan bu ko‘rgazmaga keltirilgan barcha qimmatbaho buyum-ashyolar va noyob kitoblar uning ixtiyorida qoldiriladi. «Shu tariqa,- deb yozadi N. Sodiqova, - chor Rossiyasi O'rta Osiyoni bosib olgandan keyin Turkiston diyoridagi xalqlarning milliy mulki bo‘lgan xon saroyidagi kutubxonalarni, arxivlarni, shaxsiy qo‘lyozma xazinalarini, tangalar, muhrlar, qoliplar, nishonlar va boshqa mahalliy hunarmandlarning yuksak mahorati va nozik didi samarasi bo‘lmish boshqa qimmatbaho buyumlarni o‘marib-o‘g‘irlab ketdilar».
Bundan xulosa shuki, hatto eng ilg‘or vatandoshlarimizda hayrat uyg‘otgan o‘sha ko‘rgazmalar ham bir tomondan, Rossiya kuch-qudratini namoyish qilish, ikkinchi tomondan, eng noyob boyliklarimnzni tanlab olkb ketish yoki xorijga sotib yuborish maqsadida uyushtirib turilgan. Biz ba'zan kaltafahmlik qilib, yuqorida nomlari keltirilgan rus olimlari, sayyohlarining ilm sohasidagi xizmatlarini bir tomonlama baholab, keragidan ortiq ta'rif va tavsif etamiz. Lekin ularning ilmlari eng avvalo kimlar va nima uchun amalga oshirilganligi va qanday maqsadlarga xizmat qilganligi to‘g‘risida o‘ylab ham o‘tirmaymiz.
Qaysi bir mashhur olimimiz, ijodkorimizning qo‘lyozma yoki ko‘chirilgan hamda kam chop etilgan asarlarini o‘qib, ular ustida tadqiqot olib bormoqchi bo‘lsangiz, ularning asl nusxalarini, albatta, xorijiy o‘lkalardan - Frantsiya milliy kutubxonasi, Britaniya muzeyi, Sankt-Peterburg yoki Turkiya kutubxonalari va muzeylaridan topasiz. Mamlakatimizning milliy boyligi bo‘lgan kitoblar, oltin, kumush, ma'dan, qimmatbaho buyumlar turli davrlarda har xil yo‘llar bilan chetga olib chiqib ketilgan bo‘ladi. 1994 yilning 25 mayida «Trud» gazetasnda «Rus oltiilari qaytarilsin» («Vernut russkoe zoloto») sarlavhali maqolada bolsheviklar o‘margan 93,5 tonna quyma oltin xususida gap ketadi. Inglizlar hujumini qaytarish va Antantani mag‘lub etish uchun terrorchi qizil bolsheviklar 1918 yili Germaniyaga 93,5 tonna oltin yuborgan ekanlar. Maqolada Rossiyaning bu boyligi Frantsiya orqali Yaponiyada maskan topganligi to‘g‘risida ma'lumot berilib, u o‘z vatani-Rossiyaga qaytarilishi qat'iy talab qilinadi.
Chor Rossiyasining O'rta Osiyoga tijorat bahonasida, ekzotika izlab kelgan sayyohlari, sharqshunoslari Buxoro va Xiva shaharlarida bo‘lib, Osiyo muzeyi uchun XII-XIII asrlar tarixidan hikoya qiluvchi noyob qo‘lyozma va bosma kitoblarnn o‘lja oladilar. Masalan, peterburglik sharqshunos olim A. N. Samoylovich 1902, 1806, 1808 va 1916 yillari Turkistonga safar qilib, ko‘pgina qo‘lyozma kitoblar, etnografik yodgorliklar va qimmatbaho tangalarni o‘z vataniga olib ketadi. Rus Sharqshunoslaridan yana biri V.A. Ivanov 1915-1916 yillarda Buxoroda ikki marotaba bo‘lib, 1057 jilddan iborat arab, fors-tojik za turkiy tillarda yozilgan nodir kitoblarni Peterburgdagi Osiyo muzeyiga olib borib topshiradi.
Narshaxiyning o‘tmish madaniyatimiz tarixidan hikoya qiluvchi «Tarixi Narshaxiy» («Buxoro tarixi») noyob asari ham sarson-sargardonlikda jahon kezgan kitoblar jumlasiga kiradi.
«Ushbu asar, - deb yozadi tarixchi olim A. Muhammadjonov «Qadimda obod Buxoro» maqolasida («Fan va turmush» jurnali, 1991, 6-son), - Yevropa va Rossiya sharqshunosligida o‘tgan asrning 30-40-yillaridan boshlab ma'lum bo‘ldi. Dastavval 1832 yilda Buxoroda bo‘lgan «Ost-Sheril» kompaniyasining vakili A. Beris tomonidan uning dastlabki qo‘lyozma nusxasi olib ketildi. So‘ngra 1841 yilda Rossiyadan Buxoro xonligiga yuborilgan K. Busheev boshliq missiyaning ittifoqchisi N. Xonikov, 1858 yilda Xiva va Buxoro shaharlarida bo‘lgak N. Ignatev missiyasining a'zosi sharqshunos P. Lere tomonidan «Buxoro tarixi» kitobining to‘rtta qo‘lyozma nusxasi Sankt-Peterburgga olib ketildi».
Ma'lumot uchun aytib o‘tish joizki, Jahon sharqshunosligi va tarixshunosligida keng shuhrat topgan bu asar 1892 yilda Ch. Shedger tomonidan Parijda, 1894 yilda Yangi Buxoro-Kogonda, 1904 yilda Mullo Sulton tomonidan yana Kogonda va 1939 yilda Mudarris Rizoviy tomonidan Tehronda nashr etildi. Fors-tojik tilidan N. Likoshinning rus tiliga tarjimasida akademik V. V. Bartold tahriri ostida Toshkentda bosilib chiqdi. Amerikalik sharqshunos olim R. Frayning mufassal izohlari ilova etilgan inglizcha tarjimasi 1954 yilda Kembrij dorilfununida nashr etildi.
«Buxoro tarixi»ning o‘zbekcha nashri 1966 yilda Toshkentda, yangi imlodagi tojikcha nashri esa 1979 yilda Dushanbeda bosmadan chiqdi.
Umuman, Sankt-Peterburg muzeylarining O'rta Osiyo bo‘limlarini tomosha qilar ekansiz, Turkiston xalqlari ming yillar davomida yaratgan madaniy merosimizning noyob namunalarini, nodir me'morchilik, hunarmandchilik yodgorliklari, oltin, kumush, yoqut, gavhar, olmos va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlarni, turli-tuman bezaklar berilgan patgilamlar, turli davrlarga doir qurol-aslahalarni ko‘rib bir jihati qalbimizni qadimiy boy madaniyatimizdan g‘ururlanish tuyg‘usi egallasa, ikkinchi tomondan, borlig‘imizni achinish, alam tuyg‘usi qamrab oladi. Chunki bu boyliklarning asl Vatani Turon zamini - Turkistondir. Ularning tufar joyi ham shu yerda bo‘lmog‘i lozim.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 26-Avg-2011, 19:01 | Message # 41 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Turkiston tarixining eng qonli sahifalari
Chor Rossiyasi istilochilari 1877-1878 yillari rus-turk urushi bilan band bo‘lishiga qaramay, 70-yillarda Xivani zabt etgach, asosiy kuchni Turkmanistonni, Akltaka vodiysida joylashgan Dinglitepa va Ko‘ktepa qal'alarini bosib olishga qaratdilar. Bosqinchi rus generallari Skobelev, Lomakin, Golovachev, Lazerev, Grodekov, Kuropatkin, Fon Kaufmandan iborat harbiy qo‘shin avval katta kuch bilan Dinglitepa qal'asiga hujum qiladi. Turkman himoyachilarining qattiq qarshiligiga uchragan rus bosqinchilari Kavkaz tomon chekinishga majbur bo‘ladilar. Lekin istilochilik rejalaridan voz kechmagan oq imperiyaning kallakesar generallari bir yil o‘tgach, 1879 yilning 28 avgustida katta harbiy kuch bilan yana Dinglitepa va Ko‘ktepaga hujumga o‘tadilar.
Qal'a himoyachilari - turkman xalqining botir o‘g‘lonlari Tiqma Sardor, Kochar Sardor, Murodxon Sardor, Mahtumqulixon, Nurberdixon sardorlar boshliq yovmutlar, takaturkmanlar rus bosqinchilariga qaqshatqich zarba beradilar. Imperiya bosqinchilari ikkinchi marta mag‘lubiyat alamini totadilar. Vatanparvar, botir turkman xalqining qaqshatqich zarbasiga uchragan, katta talafotlar ko‘rib mag‘lub bo‘lgan bosqinchi generallar, zobitlar rus podshosidan qo‘shimcha harbiy yordam: askar, qurol-aslaha, harbiy mutaxassislar so‘rashadi. Shu alpozda chor Rossiyasi bosqinchilari yana ikki yil zo‘r tayyorgarlik ko‘radilar. Turkiston eli esa dushmanga qarshi kurashda o‘zaro birlasha olmaydi. Bosqinchilik urushlarida bag‘ritoshligi, vahshiyligi bilan dong taratgan general Skobelev boshchiligida Lomakin, Golovachev, Kuropatkin kabi generallar qo‘l ostidagi ming-minglab rus, kazak zobitlari va askarlari har tomonlama qurollanib, turkmanlar yurtiga, eng avvalo Dinglitepa, Ko‘ktepa qal'alariga yana hujum qiladilar. Dushman Qo‘qon, Xiva xonliklarini yakkalab yengadi. Ularning birlashishlariga, o‘zaro yordamlashishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Chor generali Lomakin 16 yarim batareya, 20 ta yuzlik eskadron. 20 to‘p-zambarak qurilmasi bilan, ikkinchi bir rus generali Kuropatkin esa 540 piyoda rus, 318 kazak askarlari, 2 tog‘ to‘pi, 2 raketa qurilmasi bilan birlashadi. Har ikkala general qo‘l ostidagi askarlar, qurolli kuchlar general Skobelevning umumiy qo‘mondonligida 45 ta rota, 11 eskadron, 74 to‘p, 11 ta raketa qurilmasi, 8000 rus va kazak askarlari bilan 40 mingdan ziyod turkman himoyachilariga qarshi dahshatdi urush boshlaydilar. Bosqinchi dushman hujumiga qarshi yetti yashardan yetmish yoshgacha bo‘lgan jamiki turkman botirlari Vatan himoyasida turadilar. Aslida imperiya shunchalik katta harbiy kuchi bilan yarim Yevropani zabt etishi mumkin edi. Lekin Ko‘ktepa qal'asini 6 oygacha ololmagach, chor bosqinchilari hiyla ishlatishga o‘tadilar. Ular himoyachilar kuzini shamg‘alat qilib, qal'a devori ostiga lahm qazib borishadi va juda ko‘p miqdorda portlovchi modda joylab, yarim tunda portlatadilar. Dushman bilan qo‘rg‘on himoyachilari o‘rtasida misli ko‘rilmagan jang bo‘ladi. Rus bosqinchilariga qarshi turgan 40 mingdan ziyod botir himoyachining 20 mingdan ortig‘i jangda halok bo‘ladi, ko‘plari yaralanadi.
Shu tariqa 1881 yil 12 yanvarda Dinglitepa va Ko‘ktepa qal'alari chor Rossiyasi istilochilari tomonidan zabt etiladi. General Skobelevning farmoni bilan rus kazak-askarlari g‘alabani uch kun shodiyonalik bilan nishonlaydilar. Rus harbiy tarixchilari va mahalliy tarixchilar, jumladan, Muhammad Yusuf Bayoniyning yozishicha, oq podsho bosqinchilari qal'a ichida tirik qolgan himoyachilarni ham bitta quymay qilich damidak o‘tkazganlar. Chor bosqinchilari butun turkman elini vayron etib, mulkini talon-toroj qilganlar. Xalqning barcha boyliklari, chorva mollari, otlari, tuyalari, o‘liklarning taqinchoqlari va hatto itlarigacha Sankt-Peterburgga olib ketiladi. 5 mingga yaqin mahalliy xotin-qizni zo‘rlab bosqinchilik urushidan mast-alast kayfu safoda bo‘lgan rus, kazak zobitlari va askarlariga tortiq qiladilar. Ko‘ktepa bosqini misli ko‘rilmagan vahshiylik bo‘lganligi to‘g‘risida rus halqining ilg‘or vakillari, jumladan, Lev Tolstoy ham cheksiz g‘azab va nafrat bilan yozgan. Hatto Sovet hokimiyatining dastlabki davrlarida bu oshkora e'tirof etib kelindi. Masalan, 1931 yilda Moskvada chop etilgan «Kichik sovet entsiklopediyasi»ning 897-915-betlarida qonxo‘r jallod Skobelevning qilmishlari shunday ta'riflangandi: «Turkiston istilosi aqlga va hayolga sig‘mas darajadagi bir zulmlar shaklida sodir bo‘ldi. Masalan, Ko‘ktepa ishg‘olidan keyin xalq mudofaachilaridan minglarchasi general Skobelev amri bilan qilichdan o‘tkazildi. Shahidlar soni bir necha o‘n minglab bo‘lgan». Bu xil badbaxtlik, qotillikdan so‘ng, 28 yanvarda Ashgabad jangsiz olinadi. Mana sizga «oq imperiya»ning Sharq xalqlariga, jumladan, Markaziy Osiyo-Turkiston o‘lkasini zo‘rlik bilan egallash bobida ko‘rsatgan harbiy siyosatidan bnr shingil qonli tafsilot. Shunisi taajjubliki, chor Rossiyasining manfur bosqinchilari Kuktepa qal'asi olingan 1881 yil 12 yanvar kunini g‘alaba bayrami sifatida nishonlab kelganlar.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 26-Avg-2011, 19:07 | Message # 42 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
SSSR nomli qizil imperiya parchalanib, qardosh turkman xalqi 1991 yilda mustaqillikni qo‘lga kiritganidan buyon o‘sha ayanchli 12 yanvar har yili milliy xotira kuni sifatida nishonlanib, shahidlar xotirasi yod etib kelinmoqda. Ko‘ktepa qal'asi o‘rnida Ona-Vatan fidoyilariga bag‘ishlab yodgorlik o‘rnatildi, go‘zalligi, sig‘imi jihatidan aqlni lol qoldiradigan jome' masjidi bunyod etildi.
Butun Turkiston, jumladan hozirgi O'zbekiston hududidagi qator shahar va qishloqlarda ham bunday qurbonlar juda ko‘p bo‘ldi. Umuman olganda, juda yuzaki, to‘liq bo‘lmagan ma'lumotlarga qaraganda, butun O'rta Osiyoda xalqimizning 500 mingdan ortyq asl farzandlari chor Rossiyasi jallodlari qo‘lida jon bergan. Biroq biz fidoyi farzandlarimiz xotiralarini abadiylashtirishni o‘ylayotganimiz yo‘q.
Akademik Bo‘riboy Ahmedov «O'zbeklar» maqolasida yozganidek, oq podshoning Turkistondagi ma'muriyati va rus sanoatchilari millatfurush mahalliy feodallarning ko‘magiga tayanib, o‘lkaning zahmatkash, mo‘min xalqinn bearmon talagan. Muallifning ta'kidlashicha, Turkistonning kelajagi 1886 yili qabul qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risida nizom» bilan belgilab berilgan. Chor Rossiyasi ma'muriyati tez orada Turkistonda quyidagi tadbirlarni amalga oshirdi:
1. O'sha paytlarda Rossiya qishloqlarida vujudga chelgan qiyinchiliklarni bartaraf qilish va dehqonlarning g‘alayonlarini bostirish maqsadida o‘ta «tinib-tinchimas» rus dehqonlarining bir qismini Rossiyaning ichki tumanlaridan Turkiston o‘lkasiga ko‘chirdilar. Ular asosan o‘lkaning Yettisuv, Sirdaryo va Farg‘ona viloyatlariga olib kelib joylashtirildi. Mahalliy dehqonlar azaldan foydalanib kelgan yerlar majburiy tortib olindi, ya'ni ekspropriatsiya qilindi va ko‘chib kelganlarga taqsimlab berildi. 1891 yilga kelib Sirdaryo viloyatida, Avliyoota va Toshkent uezdlarida 19 ta rus qishlog‘i (aholisi 1238 kishi) tashkil etildi, 1896 yili Xo‘jand uezdidagi 6 ta rus qishlog‘ida 1000 ga yaqin rus yashardi. Shaharlar ham ruslashtirila boshlandi. Masalan, inqilobdan avvalgi Toshkentning bir qismiga rus aholisi joylashtirildi, ular uchun Marg‘ilonning yonginasida Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahri bunyod etildi.
2. Turkiston o‘lkasining shaharlarida Rossiya sanoat korxonalarining, asosan to‘qimachilik firmalarining maxsus vakolatxonalari, agentliklari, omborxonalari tashkil etildi. Ular oldiga Turkistonda Rossiya sanoati uchun zarur xom ashyo (paxta, pilla, jun, teri va hokazo.) yig‘ish, Rossiya korxonalari ishlab chiqargan gazlama va boshqa mollarni pullash vazifasi qo‘yilgan edi.
3. Rossiya sanoatining ehtiyojlarini qondirish va boshqa harbiy-siyosiy maqsadlarni ko‘zlab Turkistonda shitob bilan temir yo‘l va sanoat qorxonalarini qurish boshlandi.
1906 yili Orenburg Toshkent bilan bog‘landi, faqat 1900-1910 yillar orasida o‘lkamizda 233 korxona qurilib, ishga tushirildi. Bular asosan paxta tozalash, pillakashlik, ko‘nchilik, yog‘-moy ishlab chiqaro‘vchi zavodlar edi. 1914 yilga kelib bunday zavod va fabrikalar soni qariyb ikki baravar ortdi, ya'ni 425 taga yetdi. Bu korxonalarning ko‘pchiligi rus za chet el kapitalistlariga qarar edi.
4. Chor hukumati Rossiya to‘qimachilik korxonalari taraqqiyotining muhim xom ashyo manbai hisoblangan paxtachilikni rivojlantirishga alohida e'tibor berdi. Buning uchun eng avvalo qadimdan ekib kelinayotgan jaydari g‘o‘za o‘rniga paxtaning serhosil Amerika navlari joriy etildi. Bundan tashqarn, paxta maydoni tez sur'atlar bilan kengaytirildi. Masalan, bu ekin ekiladigan yerlar 1900-1915 yillar orasida Farg‘ona viloyatida 188 ming 400 desyatinadan (bir desyatina 1,09 gektarga teng) 250 ming desyatinaga, Samarqand viloyatida 17 ming desyatinadan 29 ming 300 desyatinaga, Sirdaryo viloyatida 15,5 mingdan 67 ming desyatinaga, Turkiston o‘lkasida hammasi bo‘lib 346 ming 100 desyatinadan 496 ming 100 desyatinaga ko‘paydi. Paxta asta-sekin boshqa ekinlarni surib chiqara boshladi. Masalan, 1885 yili Farg‘ona viloyatida paxta ekin maydonlarining faqat 14 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 1913 ynlga kelib 44 foizga yetdi. Shu davr ichida makkajo‘xori ekiladigan maydonlar 22 foizdan 11 foizgacha, beda 15 foizdan 8 foizga, sholi 16 foizdan 7 foizga tushib qoldi (qarang: «Muloqot» jurnali, 1991, 1-son, 59-60-betlar). Tarixchi olimlarimizdan B. Ahmedov, A. Asqarov, H. Ziyoev, R. Shamsutdinov, H. Sodiqov, I. Habibullaev, Sh. Karimov, F. Jumaboev, H. Bobobekov kabilarning qator ishlari qishloq xo‘jaligida «paxta yakkaxonligi» tarixiga bag‘ishlangan. Zahmatkash olim Haydar Bobobekov Qo‘qon xonligi davridagi xalq harakati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlariga bag‘ishlangan ajoyib kitobida («Narodnne dvijeniya v Kokandskom xanstve i ix sotsialno-ekonomicheskie predposыlki», T., 1990).
Rossiya imperiyasining O'rta Osiyoga yurishi faqat xalq boyliklarinigina emas, balki ma'naviy boyliklar, o‘tmish osori-atiqalari va qadimiy Ulug‘ ipak yo‘lini ham vayronaga aylantirganliginn ishonchli misollar asosida ko‘rsatib bergan. Masalaning bu tomonlarini millatparvar adiblarimiz M. Behbudiy, M. Abdurashidov, Fitrat va Cho‘lpon ham o‘z asarlarida keng yoritganlar. Inqilobdan keyingi davrlarda va hatto 20-40-ynllarda nashr etilgan tarix kitoblarida, darsliklar va barcha adabiyotlarda O'rta Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olnnganligi va uning mustamlakasiga aylantirilganligi to‘g‘risida ko‘p aytilgan va yozilgan edi. Biroq 50-yillarning ikkinchi yarmiga kelib «pardali» diplomatiya, qorani oq, oqni qora deb aytish yo‘liga o‘tib olindi. Natijada uzoq yillar davomida O'rta Osiyo Rossiyaga ixtiyoriy ravishda qo‘shilgan degan bema'ni, yolg‘on gaplarni aytib va yozib keldik. Sovet tarixchi olimlari zamonasozlik bilan bor haqiqatni ochnq-oydin ayta olmay, insof-diyonatga xilof ravishda bor tarixiy haqiqatni yashirdilar yoki buzib ko‘rsatdilar.
Majid Hasaniyning “Yurt bo‘ynidagi qilich yoki istilo” (Toshkent. «Adolat». 1997) kitobidan olindi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 09-Sen-2011, 17:18 | Message # 43 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Tariximizning qora dog'lari: Boshda qilich o‘ynatib qo‘shib olish siyosati
Jahon tarixida rus imperiyasi nisbatan ancha yosh imperiya hisoblanadi. Podsho Petr Birinchi 1721 yilda Rossiyani imperiya deb e'lon qilgan bo‘lsa, 1917 yilgi oktyabr to‘ntarishini amalga oshirishi bilan V. I. Lenin bu saltanatning vorisi, yanada dahshatliroq davomchisi bo‘lgan qizil imperiyaga asos soldi. Holbuki, paydo bo‘lgan kunidan boshlab (hatto hali g‘oya darajasida bo‘lganida ham) butun dunyoda to‘ntarish yasab, tanho hukmron bo‘lish niyati bilan insoniyatga dag‘dag‘a qilib kelgan o‘sha «qizil imperiya» egallab turgan behad katta hududda qadimda ko‘plab imperiyalar hukmronlik qilib yoki ta'sir o‘tkazib kelganlar: Rum, Yunon, Germaniya, Vizantiya imperiyalari, Polsha, Litva, Shved qirolliklari, qator Osiyo, ya'ni Fors, Xitoy, Turk imperiyalari shular jumlasidandir. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, turkiy xalqlarning ota-bobolari o‘tmishda o‘n olti buyuk imperiya ko‘rganlar: Buyuk Xun, Boti Xun, Ovrupo Xun (eramizning IV asrida Atoma Ovrupoda barpo etgan turkiy davlat), Ko‘kturk, Avar, Hazor, Uyg‘ur, Qoraxoniylar, G'aznaviylar, Buyuk Saljuqiylar, Xorazmiylar, Oltin O'rda, Buyuk Temur, Bobur, Usmoniylar imperiyalari. Bu o‘rinda rus xalqi uch yuz yilga yaqin davr mobaynida mo‘g‘ul-tatar xonliklari qaramligida bo‘lganligini ham unutmaslik kerak.
Lekin yer yuzida mavjud bo‘lgan boshqa imperiyalarning birortasi Rossiya imperiyasi va uning bevosita davomi bo‘lgan qizil imperiya singari, birinchidan, butun dunyoga hukmdorlik da'vosini o‘ngida ham, tushida ham zo‘ravonlik bilan ilgari surmagan, ikkinchidan, o‘z tasarrufidagi xalqlarni, har bir insonni butun turish-turmushi, ruhiyati-ma'naviyati bilan to‘liq o‘ziga bo‘nsundirishga, ustiga-ustak shu qilmishlari to‘g‘riligini jumlai jahonga zo‘rlab ma'qullatishga bor kuch-qudratini sarflamagan.
Oltin O'rdaning Sohibqiron Amir Temur tomonidan parchalab tashlanishi rus va boshqa xalqlarni tatar-mo‘g‘ul zulmidan ozod etdi. Erkinlikka chiqqan rus knyazliklari birlashib, taraqqiyot yo‘liga tushishlariga imkon yaratdi. Birinchi rus hukmdorlari sulolasidan bo‘lmish Yurikovichlar podsholigi paytida ko‘p millatli Rossiya davlati barpo etildi. Romanovlar sulolasidan (1613-1917) bo‘lgan Pyotr Birinchi XVIII asr boshlarida Rossiya tarixida ilk bor imperiya tuzdi. Shu davrdan boshlab ruslar bosqinchilik siyosatini yurgizib, duch kelgan tomonga - g‘arbu sharqqa, janubu shimolga harbiy yurish qila boshladilar.
Imperiya go‘yoki o‘zining «tabiiy chegaralariga chiqish»ga intilardi, bu chegaralar esa g‘arbda Boltiq dengizini, sharqda Tinch okeanini o‘z ichiga olishi lozim edi. Jasoratli tarixchi olim Abdurahmon Avtarxonov «Kreml saltanati» nomli kitobida yozganidek, Rossiya dunyo ummonining diltortar kengliklariga chiqish imkonini beruvchi janubiy dengizlarga ham yo‘l izlay boshladi. Bu xususda muallif shunday yozadi: «Markazlashgan rus davlatini barpo etgach, Rossiya Volga, Sibir, O'rta Osiyo va Kavkazdagi musulmon xalqlarini bo‘ysundirishga kirishdi. Bu oson ko‘chadigan ish emasdi, shuning uchun mazkur yurtlarning xalqlarini qaram qilish jarayoni ancha uzoqqa cho‘zildi. Bu yerda nafaqat ikki dunyo (Ovrupo va Osiyo) bir-biriga qarshi turardi, balki ikki din (nasroniylik va islom) yuzlashgan edi.
Ikki tomon ham urushga milliy-diniy tus berardi: bosqinchi rus qo‘shinlari pravoslavlik bayrog‘i ostida hujum qilsalar, himoyalanayotgan musulmonlar islomning yashil bayrog‘i ostida «o‘lgan shahid, o‘ldirgan g‘oziy», deya «muqaddas urush» («g‘azovat») olib borar edilar. Barcha musulmon xalqlari Rossiya bosqiniga uzoq vaqt qurolli qarshilik ko‘rsatdilar. Qozon (1552 y.) va Ashtarxon-Astraxon (1556 y.) xonliklari Ivan Grozniy IV davridayoq zabt etilgan bo‘lsa, Yekaterina II davrida Qrim xonligi (1772 y.) bosib olindi. Kavkaz xalqlarining tobe etilishi XIX asr davomida kechdi - 1813 yilda Prussiya urushidan keyin Ozarbayjon qo‘lga kiritildi, 1859 yilda Dog‘iston va Checheniston, 1864 yilda cherkaslar yurti bosib olindi. Chechenlar bilan 60 yil jang qilindi. XIX asrning ikkinchi yarmida O'rta Osiyodagi musulmon davlatlarini zabt etish boshlandi. Sal ilgariroq chor hukumatiga bo‘ysundirilgan tatar va boshqirdlarni zo‘rlab cho‘qintirish, ya'ni nasroniy (xristian) diniga kiritish snyosati olib borildi. Tarixda, hatto uch yuz yilga yaqin ruslar ustidan hukmronlik (qilib kelgan Chingizxon va chingiziylar ham ruslarinng dini, urf-odatlariga daxl qilmagan edilar. Musulmonlarni pravoslavlikka cho‘qintirish xato bo‘lganligini ko‘pchilik musulmonlar (tatar, boshqird, qozoq, qoraqalpoq va boshqalar) qatnashgan Yemelyan Pugachyov qo‘zg‘olonidan keyingina tushunishdi. Rossiya hukmdori Yekaterina II, nihoyat, islom dinini oshkora tan oldi.
«Dunyo slavyanlarniki, slavyanlar esa Rossiyaniki», deb o‘zgalar yurti ustida qilich o‘ynatgan qonxo‘r rus generallari Perovskiy, Verevkin, Chernyaev, Kaufman, Kuropatkin, Skobelev va ularping ming-minglab maslakdoshlari Kavkaz, Kavkazorti, Sibir, Uzoq Sharq, O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarini bosib olib, Rossiya mustamlakasiga aylantirdilar. Sibir o‘lkasi hamda Turkistondagi bitmas-tutanmas yer osti va yer usti boyliklariga ko‘z olaytirgan chor ma'murlaridan biri - Rossiya imperiyasining moliya vaziri Vishnegorodskiy «O'rta Osiyo - rus tojidagi eng qimmatbaho dur», deb yozganida Rossiyaning kelajakdagi iqtisodiy yuksalishi O'rta Osiyoga bog‘liq ekanligini nazarda tutgan edi.
Biroq o‘sha davrdayoq turli bahonalar bilan yer yuzi uzra bosqinchilik niyatlarini amalga oshirayotgan Rossiya imperiyasining urushqoqlik siyosatini qattiq qoralovchi kuchlar ham bor edi. Bu eng avvalo oddiy rus xalqining o‘zi edi. Ikkinchidan, ilm-ma'rifat namoyandalari, aql-zakovat egalari chorizmning istilochilik yurishlarini qoraladilar va la'natladilar. Kavkazda chor hukumatining 200-280 ming kishilik qo‘shini bilan (1813-1859) tog‘liklar qonini to‘kayotgan Yermolov, Fadeev kabi rus generallarining vahshiyona yurishi haqida A. S. Pushkin:
Yurishlaring qora marazday
Qavmlarni o‘ldirdi, qirqdi...
degan satrlarni bitdi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 09-Sen-2011, 17:30 | Message # 44 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: |
davomi..
Rossiya imperiyasi O'rta Osiyoga qancha kuch bllan bostirib kelgan edi? Hisob-kitoblarga qaraganda, kuchlar soni Kavkaz urushida qatnashgan askarlardan bir necha baravar ko‘p va qirg‘ini ham dahshatliroq bo‘lgan. O'rta Osiyo va Qozog‘istonga yurish davrida Farg‘ona general-gubernatori: «Bir ming sart bir rus askari etigining poshnasiga arzimaydi». - deb yozgan bo‘lsa, ularning boshqa biri-Turkiston general-gubernatori Fon Kaufman: «Amir (Buxoro amri) isyonkorlaridan (1868 y.) birortasi ham asir olinmasin. Qo‘lga tushganlarning hammasi, hattoki yaradorlar ham otib tashlansin»,-deb farmon bergan edi.
Harbiy tarixchilar A. Terentev, M. Ivanin, 3. Kastelskaya Qozog‘istondagi shahar, qishloqlarni, O'rta Osiyoning madaniy markazi bo‘lmish Toshkent shahrini vayron etib, ming-minglab begunoh oddiy odamlar qonini daryo qilib oqizgan generallar Chernyaev, Skobelev, Ionov, Kuropatkin, Ivanovlarni qattiq qoralashgan. «Chernyaev ashaddiy shovinist edi. Uning nazarida, Qo‘qon xonligida yashagan o‘zbeklar, qirg‘izlar, qipchoqlar va boshqa xalqlar faqat to‘n (chopon) kiyganliklari uchungina qirib tashlashga loyiq»,- deb yozgan edi tarixchi zobit Kastelskaya.
«Skobelev Ivanovni zug‘umga olgach,- deb yozadi B. Nalivkin,- u qo‘l ostidagi askarlarini hujumga boshlab, emizikli bolalargacha chopib tashladi»...
Rossiya imperiyasiniig Kavkaz va O'rta Osiyoda olib borgan bosqinchilik siyosatini, hatto jahon yo‘qsillarining dohiylari ham qoralagan edilar.
V. I. Lenin «Turkiston mustamlakachilikning eng yorqin namunasidir», deb yozgan bo‘lsa, F. Engels va Karl Marks Chor Rossiyasining O'rta Osiyodagi mustamlakachilik va talonchilik snyosatini o‘z asarlarida qattiq tanqid ostiga oldilar:
«Shunday bir axloq o‘rnatish mumkinki, bu axloqqa muvofiq madaniy va talovchi davlatlarning qoloq xalqlarga qilayotgan hamma sharmandali kirdikorlarini, hatto Rossiyaning Turkistondagi yirtqichliklarini ham to‘g‘ri qilib ko‘rsatsa bo‘ladi», - deb yozadi F. Engels «Anti-Dyuring» asarida (T., O'zdavnashr, 1957, 125-bet).
Rus imperiyasi islohotchi, tadbirkor harbiy taktik va strateg Petr 1 ning Sharqni egallash mo‘ljali, eng avvalo O'rta Osiyo va Qozog‘iston o‘lkalarini zabt etish rejalari asosida ish ko‘rgan Rossiya imperiyasining hukmdorlari harbiy kuch bilan bosib olish mumkin bo‘lgan hududlarda zudlik bilan katta-kichik harbiy istehkomlar va tayanch punktlarini bunyod qilishga kirishdilar. Sharqdan, O'rta Osiyodan ertayu kech ko‘zini uzmagan, iloji bo‘lsa, Turkiyani tor-mor etib, Hindistonni ham zabt etishga hoziru nozir turgan podsho Petr I bu uzoqni ko‘zlagan rejalarini eng avvalo tezda yaqin-atrofdagi qo‘shnilarning yerlarini bosib olishdan boshlab yubormoq zarur, deb bildi. Rossiya hukmdori shu maqsadda O'rta Osiyodagi mavjud xonliklarga turli qiyofadagi josuslar, ayg‘oqchilarni yuborib, turli-tuman katta-kichik ekspeditsiyalarni yo‘llab turdi. Bu yovuz niyatni amalga oshirish maqsadida imperator Petr I o‘z hukmronligi davrida, XVIII asrda birgina Qozog‘istonning o‘zida 140 dan ortiq katta-kichik istehkomlar, harbiy qal'a va tayanch punktlarini qurdirdi. Juda katta mablag‘lar evaziga barpo etilgan bu istehkomlarda urush uchun zarur bo‘lgan qurol-aslaha, oziq-ovqat zaxiralari, bosqinchilik yurishlarida qo‘l keladigan barcha zaruriy ashyolar tayyorlab qo‘yiladi. Ayni vaqtda Orenburg harbiy okrugi O'rta Osiyo va Qozog‘iston yerlarini nazorat qilib turadi. Harbiy qismlar tayyorgarligi va harbiy-taktik mashqlar olib boriladi. Ayni bir paytda turkum harbiy ekspeditsiyalar uyushtirib turiladi.
Rossiya Sharq mamlakatlariga, birinchi navbatda Afg‘oniston, Hindiston, Xitoy, Turkiya, Eron, O'rta Osiyo, Kavkaz o‘lkalariga yaqinlashishga urindi. Bu maqsadlariga erishish uchun turli bahonalar bilan avvalo Kazkaz, Kavkazorti o‘lkalariga suqilib kirib, so‘ngra ularni to‘liq zabt etmoq lozim edi. Kavkazda ruslar 200-280 ming kishilik askar bilan ozod tog‘liklarga qarshi bosqinchilik urushini olib bordi. Kavkaz xalqi o‘z qahramonlari-qozi mulla Hamzatbek va imom Shomil (181?-1859) boshchiligida chor Rossiyasining bosqinchi armiyasiga qarshi shiddatli kurashdilar. Kavkaz, Turkistonda va boshqa o‘lkalarda rus bosqinchilari boshlagan urush tufayli ko‘plab qon to‘kildi, shahar, qishloqlar vayron bo‘ldi. Sharq olamida quyoshli o‘lka - O'rta Osiyodagi oltin, ma'dan, kumush, temir, rangli metall, yoqut, paxta, qorako‘l kabi yer osti va yer usti boyliklarini qo‘lga kiritish niyati Pyotr I va undan keyingi rus podsholariga aslo tinchlik bermadi.
|
| |
| |
| DURDON | Date: Juma, 09-Sen-2011, 17:32 | Message # 45 |
SUPER ADMINKA
Group: Admin yordamchisi
Messages: 10140
Status: | Davomi..
Pyotr I hukmronligining ilk davridanoq O'rta Osiyoni Rossiyaga qaram qilish to‘g‘risida o‘ylay boshlaydi. XVII asr boshlarida metallurgiya sanoatini rivojlantirish zaruriyati qistovida rus hukmdorlari va tadqiqotchilari bu o‘lkaning ma'dan qatlamlari, jumladan, shu davrdayoq ovozasi chiqqan Ulug‘tovning boy konlari taqdiri bilan astoydil qiziqadilar: O'rta Osiyoda to‘lib-toshib yotgan oltin sochmalari haqidagi ma'lumotlar hukumatning alohida e'tiborini tortadi va natijada Pyotrning shaxsan o‘zi o‘zbek xonliklari hududiga kirib borish rejasini ishlab chiqadi. Shu rejaga asoslangan tajovuzkor siyosatni bevosita amalga oshirishga kirishib, u O'rta Osiyoga 1714 yilda Preobrajenskiy polkining poruchigi knyaz Alekeandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida. 1715 yilda kapitan Ivan Buxgolts rahbarligida Xivaga va Yorkentga bir necha ming kishilik harbiy otryadlar yuboradi. Jamoatchilik fikrini chalg‘itish uchun otryadlarning maqsadi O'rta Osiyo, Afg‘oniston orqali Hindiston bilan savdo-sotiq aloqalarini kengaytirish hamda Xiva xonligi bilan totuv munosabat o‘rnatishdan iborat deb belgilanadi. Buxgolts boshchiligidagi otryad Balxash ko‘liga yetib kelib, u yerda harbiy istehkom quradi. Ammo otryad qiyinchiliklarga duch kelib, tezda iziga qaytadi. Knyaz Bekovich-Cherkasskiy boshliq harbiy ekspeditsiya otryadi esa 3727 piyoda, 617 ta otliq, 2000 kazak askarlar, 230 dengizchi va 22 ta to‘p-zambarak (hammasi bo‘lib 6 mingdan ziyod askar) bilan Xorazm tomon yo‘l oladi. Harbiy otryad ikki oy mashaqqatli yo‘l bosib, yo‘l-yo‘lakay qishloq va ovullarni vayron qilib, 1717 yilning kuzida Xorazm chegaralariga yetib keladi. Chor askarlari chaqirilmagan mehmon bo‘lib, yovuz niyat bilan kelganliklarini sezgan Xiva xoni vatanparvar inson Sherg‘ozixon bu harbiy otryadni yuqotish payida bo‘ladi. Shunday xushyorlik natijasi o‘laroq u otryadni turli tumanlarga bo‘lib joylashtirishga Bekovich-Cherkasskiyni ko‘ndiradi. Shu yo‘l bilan xivaliklar bad niyatli rus otryadini maqsadiga yetkazmasdanoq tezda qirib tashlaydilar. Bekovich-Cherkasskiy hamda uning yordamchisi bulgan Zamonovskiyning kesilgan kallalari Xiva bozori darvozasiga ilib qo‘yiladi. Otryadning o‘limdan qochib qolishga muvaffaq bo‘lgan a'zolari bu kutilmagan: fojia tafsilotini podsho Pyotr I ga ma'lum qiladilar. Dastlabki yurishlar muvaffaqiyatsiz tugaganiga qaramay, Pyotr I hukumati O'rta Osiyoga tahdid solishdan, uni to‘liq egallab, Rossiya kuch-qudratini oshirishga xizmat qildirish maqsadidan voz kechmaydi. Italiyalik: Florio Benevelini Buxoroga elchi qilib jo‘natarkan, unga «oltin sochmalari» makonini, u yerga borish yo‘llarini yaxshilab o‘rganish to‘g‘risida maxsus topshiriq beradi. Beneveli haqiqatan ham bu diyor tarixi, jo‘g‘rofiyasi va etnografiyasiga doir juda ko‘p- qimmatli ma'lumotlar to‘playdi. Uning fikricha, bu ma'lumotlar o‘rganilgach, u yerlarda hukmron bo‘lib o‘rnashib olish uchun birgina kuchli hamla kifoya ekan. Benevelining safari ham muvaffaqiyatsiz yakunlanadi, u Buxoro amiri g‘azabidan zo‘rg‘a qochib qutulib, 1725 yilda, Petr I vafotidan keyin Rossiyaga qaytib keladi.
Chor hukumati ulug‘ Petr siyosatini davom ettira borib, rus-turk munosabatlariga e'tiborini qaratadi. Tashqi siyosat eng avvalo Qora dengiz sohillarini kuch bilan bosib olish asosiga quriladi. O'zbek xonliklari bilan munosabatda esa dastlab tinch yo‘l bilan o‘lkaga kirib borib, uni har tomonlama o‘rganib olish yo‘li tutiladi. Xonliklar bilan Qozog‘iston orqali savdo aloqalarini o‘rnatish shu rejaga kirardi. Bu ham puxta o‘ylangan hiyla edi.
Gap shundaki, XVIII asr boshlarida har uchala Juz qozoqlari qalmoq-jungarlarning doimiy bosqini ostida qolgan edi. 1723 yilga kelib qozoq eli og‘ir ocharchilikni boshidan kechirayotgandi va nihoyatda zaiflashganligidan u endi o‘z mustaqilligini saqlab qola olmaydigan ahvolga tushgan edi. Oqibatda Katta juzjunlarlarga siyosiy qaram bo‘lib qolgandi. O'rta juz Buxoroga ko‘chib borib, Buxoro xonligiga bo‘ysundi. Qalmoqlar xataridan saqlanish va o‘z hokimiyatini mustahkamlash ilinji Katta juz hamda Kichik juz xoni Abulxayrxonni chor hokimiyati bilan yaqinlashuvga undardi...
Abulxayrxon 1730 yilda Juzni rus fuqaroligiga qabul qilishlarini so‘rab, Ufaga elchi yuboradi. Rossiya hukumati O'rta Osiyoga hujum qilish uchun ishonchli istehkomga ega bo‘lish hamda o‘z mustaqilligi yo‘lida kurashayotgan boshqirdlarning qozoqlar bilan ittifoq tuznshining oldini olish maqsadida xonning iltimosini kechiktirmay qondiradi. Ko‘pchilik qozoq oqsoqollarining qarshiligiga qaramay, 1730 yilda Kichik juz bilan birga Semekxon boshchiligida O'rta juzning bir qismi ham Rossiya imperiyasiga tobe bo‘ladi. Qozoqlarning Rossiya fuqaroligiga o‘tishi chor hukumatining O'rta Osiyoga bundan keyingi yurishlari uchun katta imkonnyatlar yaratib beradi. Petr I ta'biri bilan aytganda, Sharq bilan aloqada Qozog‘iston kalit, darvoza rolini o‘ynaydi.
|
| |
| |
