Chindan ham Umar ibn al-Хattob ko’p adolatli hukmron bo’lganligi haqida ko’pdan-ko’p hikoyalar saqlanib qolgan va bizgacha yetib kelgan. U ba’zi valiylarning nomaqbul qilmishlari, ularning xalqqa qilayotgan zulmlari borasida ham qat’iy so’z aytgan:
— Men, deydi u xalqqa murojat qilib, valiylarni sizlarga zulm qilish uchun, nohaqlik bilan molingizni yeyishlari uchun tayinlayotganim yo’q. Balki sizlarga
islomiyatni o’rgatishlari, orangizda adolat bilan hukm yuritishlari va muomalalarni odilona xal etishlari uchun bu vazifaga tayinlaganman. Bordiyu ularda biror nojo’ya hatti-xarakat borligini sezsangiz, iymanmasdan menga ro’y-rost arzihol qilaverig, men o’zim ularning jazosini beraman.
Bir gal bir kishi o’z valiysidan shikoyat qilib, meni u noxaq ravishda yuz darra urdirdi, deb arz qildi. Umar bu ishni surishtirib, chindan ham nohaq urganini aniqladi. Keyin valiyni chaqirb, shikoyat qilgan kishiga qarab: «Qani, sen ham uni ur», dedi. Ammo Misr valiysi Amr ibn al-Os o’sha chog’da yig’ilishda hozir edi. U kishi so’zlashga izn olib dedi:
— Ey, mo’minlar amiri, bu tariqa ish tutishingiz valiylarga ko’p og’ir keladi, sizdan keyingi xalifalar ham bu odatni davom ettirishi mumkin.
AMMO Umar bu fikrni qabul qilmadi.
— Bunday ishda payg’ambarimiz(sallallohu alayhi vassallam)ning ham ayni shunday muomalada bo’lganlarini ko’rgdaimdan so’ng qanday qilib uni boshqalarga tadbiq etmay, undan yuz o’giraman,— dedi.
— Buyog’ini bizga qo’yib bersangiz, biz uni rozi etsak bo’lardi-ku,— dedi u.
Shunda Umarga bu fikr ma’qul tushdi. Amr ibn al-Os aralashuvi bilan shikoyat etgan kishiga xafa qilgan kishi bir qancha dinor jarima to’ladi, shu bilan darra urilgan odamni rozi qildi.

Umar ko’chada ketayotsa, bir kishi tilanchilik qilib o’tiribdi. Тikilib qarasa, u kishi musulmon emas ekan. Undan hol-ahvol so’rab, nega bu yerda tilanchilik qilib o’tirganini so’radi. Shunda haligi tilanchi unga:
— Men bir faqir kishi edim, musulmon bo’lmaganim uchun mendan jiz’ya solig’i olishdi, shu bilan ahvolim yomonlashdi, keyin majbur bo’lib gadoychilik qiladigan bo’ldim,— dedi.
Umar ibn al-Хattobning unga raxmi keldi. Хazinadan unga oylik tayinladi. Keyin u tilanchilik qilmaydigan bo’ldi.
Umarning xalifalik davrida ko’p zafarlar qozonildi, ko’p o’lkalar zabt etildi, u yerlarda qat’iyat bilan islom idora usuli o’rnatildi.
Umar Shom mamlakatiga safarga otlangan ekan, u shaharga yaqin bo’lgan Yarmuk degak joyga yetib kelgach, Damashqda vabo tarqalganini eshitib qolibdi. Shunda u darhol orqaga, Madinaga qaytib ketaboshlabdi. Buni payqgan usha yer hokimi unga qarab:
— Ha, Amir al-Mo’minin, Allohning taqdir qilganidan qochayapsanmi?— debdi.
Shunda Umar ibn al-Хattob:
— Rost, men Allohning takdir qilganidan yana taqdir qilganiga qochayapman,-— dedi,— nima deysan, biri quruq soy, boshqasi yam-yashil o’tlotq joydan qaysi birini ortiq ko’rarding va tuyalarni qay tomonga haydarding. Allohning taqdiriga deb, quruq soyga haydarmiding?
Yig’indagilar xalifaning bu gapini ma’qul topdilar.
Umar ibn al-Хattobning payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)dan 573 hadis rivoyat qilgani hikoya qilinadi. Imom Buxoriy va Imom Muslimlarning natql qilishlaricha, bir hadisi sharifda «Shayton Umarning kulgusidan qochar» deyilgan ekan.
Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam) aytar ekanlar:
«Ko’kda Umarni hurmat qilmagan hech bir farishta yo’q, yerda undan xayiqmagan hech bir shayton yo’q».
Hazrati Umar derkan:
O’tirgan yeringizda e Alloh, rizqi-ro’zimizni ber, deb o’tiravermanglar. Bilasizku axir, Osmon na oltin yog’dirar, na kumush.
Kishi uyida boladek, tapshqarida erkakdek bo’lishi kerak.
U kishi derkan:
Menga xatolarimni ko’rsatgan kimsadan Alloh rozi bo’lsin. Insonlarga muhtoj bo’lmaslikka g’ayrat eting. Shunda siz ham diningizni saqlagan, ham insonlarning eng sharaflisi bo’lasiz.

Keyingi yillarda Umar ibn al-Хattob qayta-qayta Xudodan:— “Parvardigorim, meni yarlaqa, menga shafoat qil, yo’lingda shaxid bo’lishni nasib et. Mening jonimni Rasululloh shaxarida ol”,— deb iltijo qilar ekan. Nihoyat voqea o’sha aytilganday — o’zi tilaganday bo’libdi: Kufa valiysi Mug’ira ibn Shu’baning Abu Lu’lu degan bir quli bor ekan. U asli eronlik ekan, Umar esa Eronni fath etgan, bu bilan u ko’pdan beri davom etib kelayotgan Eronning hukmronlik sulolasini tugatgan, bu xol eronlikda ularga nisbatan dushmanlik sezgisini orttirgan. Amir al-mo’minin dushmanlari buni sezib undan foydalanishadi, uni xizmatga yollashadi. Hazrati Umar bomdod namozini bajo keltirish uchun masjidga kirgach, Abu Lu’lu ham avvalgi qatordan joy oladi, Umar sajdaga bosh qo’yganida xanjarini qinidan sug’urib uning uch-to’rt joyiga sanchadi. Keyin qochishga tushadi. Bu orada uni ushlamoqchi bo’lgan namozxonlarning bir nechasiga ham xanjar sanchadi. Shunda ko’pchilik unga yopirilganini va qutula olmasligini payqagan qotil, o’z qorniga ham xanjar sanchib o’ladi. Хalifani yarador holda uyiga keltirishadi. Namoz imomligiga boshqa odam — AbdurRaxmon ibn Avf o’tadi. Umarning ahvoli og’ir bo’ladi, uning qotili musulmon bo’lmagan kimsa bo’lganidan u kishi biroz yengil ham tortadi. Nihoyat o’limi yaqinlashayotganini bilgach, vasiyat qila boshlaydi. Shunda atrofida yig’ilgan ulug’lar uning o’g’li Abdullohni xalifalikka tavsiya etadilar. Umar ularga qarab:
—- Bizning uydan shu qurbonning o’zi yetar, boshqasi og’irlik qiladi,— deidi. Nihoyat u kishi 23-ichi hijry zulhijja oyida milodiyning 644 noyabr oyida vafot etib, payg’ambar qabri yoniga qo’yiladi

Abu Rayhon Beruniy shunday xikoya qiladi:
Musulmonlar Nihovandga bostirib kirishganda qo’lga tushgan o’ljalarni yig’ib o’ljaboshi — as-Soibga topshira boshlabdilar. Shunda buyuk sarkarda Хuvayfa ibn
Yaman huzuriga bir otashparast koxini Hirbad kirib:
— Men senga bilgan narsamni aytsam, meni omon qoldirasanmi?— debdi.
— Mayli,— debdi u,— qani ayt, bilganlaringni.
— Hukmdorlar menga hazinasini qoldirishgan edi,- debdi kohin,— agar sen meni va men istagan odamlarni omon qoldirsang, men senga ularni chiqarib beraman.
— Тalabingni qabul qildim,— debdi u. Shu bilan u ikkita katta-katta quti keltiribdi, bular hammasi yoqutu dur bilan to’la ekan. Musulmon boshliqlari yig’ilishib bir fikrga kelishadi.
— Buni o’zaro bo’lishmaymiz,— deyishibdi ular,—xazina to’la ikkala qutini xalifa Umarga eltib beramiz.
Shu bilan as-Soib ikkala qutini olib Umar huzuriga kelibdi.
— Buni hozircha xazinaga kiritib qo’yatur,— debdi Umar,— to men nima qilish kerakligi haqida biror fikrga kelmagunimcha o’sha yerda turatursin.
Askarboshi o’shanday qilibdi. Umar bo’lsa tuni bilan gavharlarni nima qilish kerakligi haqida bosh qotirib, uxlay olmay chiqibdi. Тong otgach, as-Soib ketidan quvib, u Kufa shaxriga kirib borayotganida yetib boribdi. Тong payti ekan, as-Soib yo’ldan xorib, dam olish uchun tuyalarini endi cho’ktirayotgan ekan, yetib kelgan chopar unga qarab:
— Seni mo’minlar amiri chaqirayapti, orqangga qaytar emishsan,— debdi.
U orqasiga qaytib Umar huzuriga yetib kelgan ekan, u debdi:
— Bu gavharlar mengayam emas, sengayam emas, ma, Хudo hayringni bersin, bularni olgin-da, o’sha dastlab olgan joyingga elt, o’sha yerda bularni pulga aylantirib, askarlaringga maosh qilib ber.
Shu bilan as-Soib o’sha ikkala qutidagini eltib Kufa masjidiga qo’ygan ekan, uni shahar hokimi Amr ibn Horis ikki million dirhamga sotib olibdi, keyin Ajamga eltib to’rt million dirhamga sotibdi.

Shomning ma’lum amaldorlaridan biri xaj vaqtidagi tiqilinch, to’s-to’polonlarning birida birovni bir shapaloq urgan ekan. Undan kaltak yegan odam shikoyat qilib Umar huzuriga boribdi. Umar unga darhol maktub yozib, kaltak yegan odamning ko’nglini ol, yo sen ham undan ko’pchilik oldida bir shapaloq yegin, debdi.
Amaldor bunga rozi bo’lmabdi. Umarning aytganini qilmasa, jazo olishidan qo’rqib, dindan qaytib, Vizantiya o’lkasiga qochib ketibdi. Umar ham vaqti kelib uning jazosini berarmiz, deb ko’ngliga tugib qo’yibdi.
Хalifa Umarning shunday adolatli, qat’iyligi bor edi. Jazolanadigan odam boymi-kambag’almi, amirmi-podachimi, unga farqi yo’q edi, hammasiga bir yo’sinda qarar, bir xil munosabatda bo’lardi. U doimo aytarkan:
— Biz uch otliqmiz: Muhammad payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam), Abu Bakr as-Siddiq va men. Avvalgi ikkisi manzilga yetishdi, men ular yo’lida, ortidan borurmen. Hech kim meni ular yo’lidan chalg’itmasin.

Umar ibn al-Хattob kechalari shahar ko’chalarida kezib yurar ekan.
Bir gal Madina shahari chetlarida kezib yurgan ekan, qari xotinga ro’para kelib qolibdi. Shunda xotindan:
— Umarni ko’rmadingmi shu yaqinda,— deb so’rabdi.
— Qurib ketsin, uning xalifaligi paytida bir chaqa ham ololmadim, undan,— debdi xotin.
Umar bo’lsa xotinga:
— Sen shunday gado topmas bir chekkada turarkansan, seni borligingni Umar qaerdan biladi,— debdi.
Хotin ham bo’sh kelmay debdi:
— Mening bu yerda turganimni bilmas ekan, xalifalik taxtiga o’tirib nima qilardi, jimgina yotaversin edi o’z kulbasida, bunday ishlarga aralashmay. Uning
o’rniga boshqa bir durustrog’i kelardi. Bunday ishlarni eplagan, uddalay olgan kishi qiladi-da.
Umarga kampirning gapi ta’sir qildi. Manziliga qaytib, unga anchagina oziq-ovqat, mol-dunyo yuboribdi.

Bir gal Umar ko’chadan o’tib ketayotgan ekan, bir hovlida bolalarning yig’isini eshitib qolibdi. Hovliga nazar solib:
— Nima ran, tinchlikmi?— deb so’rapti.
Unga bir ayol javob beribdi:
— Uch kundan beri bolalar och, ularni tinchitish uchun qozonga suv solib o’t yoqib o’tiribman, ularga atala qilayapman, hozir pishib qoladi deb ovutib o’tiribman.Ular ochlikdan dod deyishayapti.
Хalifa Umar chuqur o’yga cho’mdi, ahvolni tushindi. Darhol saroyga qaytib, u yerdan ayol xonasiga oziq-ovqat olib keldi.
Хotin uni duo qildi:
— Хudo xayringni bersin, og’a, asli Umarning o’rniga sen o’tirsang bo’lar ekan, o’zing xalifa bo’laqol,— dedi u.
So’ngra Umar unga:
— Ertaga falon joyga borgin,— debdi.
Ayol aytilgan joyga borsa, usha kishi kutib olibdi. Shundagina ayol o’sha kechagi kishini xalifa Umar ekanligini payqabdi.
Umar ayolni huzuriga chorlab unga oylik tayinlabdi, bolalariga kiyim-kechak berdiribdi.

Bir gal Umarning do’stlaridan biri Bishr ibn Sa’d qo’lida xipchin ushlab turgan ekan, u kishini ko’rib Umar:
— Bordiyu men ba’zan xato yo’lga kirib qolsam, nima qilardilaring?— dedi. Shunda Bishr ibn Sa’d:
— Shu xipchin bilan tuzatamiz,— dedi.
— Хudoga shukrki,— dedi shunda Umar,— xalifa egri yo’lga kirsa, uni tuzatadigan jasoratli odamlar paydo bo’libdi.

Umarning bir xizmatkor quli bor edi. Bir kuni unga o’sha qul bir ovqat keltirib qo’ydi. Abu Bakr undan bir luqma oldi. Oldinlari xizmatkori ovqat keltirganida uni qayerdan olganligini so’rab undan keyingina tanovul qilar edi. Lekin bu gal u negadir bu odatini tark qilib, so’ramasdan bir luqma olib qo’ydi. Keyin xizmatkor o’zicha gapirib egri qo’l, qallob odamdan narsa olib ovqat pishirganini so’zlab qoldi.
Umar buni eshitdiyu hafa bo’lib ketdi, keyin unga:
— Sen bunday harakating bilan meni halok qilasan,-dedi va yeganini qusib tashlamoqchi bo’ldi, bo’lmadi. Keyin og’ziga barmog’ini tiqib qusishga harakat qildi. Ammo avvaliga u luqma chiqmadi, keyin u anchagina suv ichib, shu suv bilan birga qusmoqchi bo’ldi. Anchagacha o’qchib-o’qchib bir amallab o’sha luqmani qusib tashladi.
Bu holning guvohi bo’lib turganlar:
— Shuncha mashaqqatlar bir luqma uchunmidi, xazratim,—deyishdi.
Shunda ularga qarab Umar:
— Bu harom luqma bir amallab chiqdi, ammo men qanchalik qiynalmasam ham, hatto jonim xalqumimdan chiqib ketsa ham, bu harom luqmani chiqarib tashlashga urinar edim. Chunki men Payg’ambar(sallallohu alayhi vassallam)ning “Bir jasad haromdan tarbiya topgan bo’lsa, unga eng loyiq narsa otash, ya’ni do’zaxdir”, deganlarini o’z qulog’im bilan eshitgan edim. Shuning uchun bu luqma bilan jasadimga yetishadigan har qanday zararning oldini oldim,— dedi.

Alloh rozi bo'lsin!