Шу пайтда, бизларга ичкаридан телефон қўнғироғи бўлиб: “Агар сизлар жаҳон оммавий ахборот воситаларига Ўзбекистон тўғрисида маълумот тарқатадиган бўлсангизлар¸ ўша яқинларингиз отувга ҳукм қилинади. Шунинг учун сизлар гапиришни тўхтатасизлар ва бизлар уларнинг биронтасига ҳам отув бермаймиз”, деган гап айтилди.

Бу энди бизга тўғридан тўғри етказилгани йўқ. Буни ҳамма тушунади.

Озодлик: Қандай етказишди?

Жаҳонгир: Биз у пайтда Руминияда эдик. Лагерда телефонларимиз бор эди. Яқинларимиз билан гаплашиб турадиган одамларимиз бор эди. Бу маълумот бизга шулар орқали етиб келган.

Озодлик: Сизлар кейин бу шартга рози бўлдингизлар.

Жаҳонгир: Бизнинг рози бўлишдан бошқа иложимиз қолмаган эди.

Озодлик: Худди ўша пайтда Ўзбекистон телевидениесида сизларни ëмонотлиқ қилувчи фильм намойиш қилинди. Ҳозир ўша кинодан бир парчани эшитсак.

“Бу каллакесарлар тўдасининг асосчиси Андижон шаҳрида туғилиб ўсган Акром Йўлдошев бўлган. Акромийлар эса исломий давлат қуриш¸ бу йўлда ҳар қандай қурбонлар беришни ана шу кимсанинг китобидан олишган.”

Бу Акром Йўлдошевнинг Ўзбекистон телевидениeси орқали гапирган гаплари¸ тўғрироғи гапиртирилган гаплари. Ҳар ҳолда қамоқдаги одамнинг самимий бўлишига бизда шубҳа бор. Жаҳонгир¸ сизнинг фикрларингиз қандай?

Жаҳонгир: Мен айтаëтган нарса келишув эмас¸ биз томонга қўйилган шарт эди аслида. Биз дўстларимиз отилиб кетмаслиги учун оғзимизни ëпишга¸ ҳақиқатни айтмасликка мажбур бўлдик.

Биз бу ерда гапирмагандан кейин Ўзбекистон ҳукумати ўзини оқлаб, бу воқеаларни кимнингдир бўйнига тўнкаши керакку.

Бу борада кимнидир айбдор қилмаса¸ ўзининг айбдор эканлиги ҳаммага аëн бўлиб қолиши аниқ эди. Шунинг учун бизни бир томондан гапиришдан тўхтатди¸ иккинчи томондан халқ ичида ўз агитациясини юргиза бошлади.

Озодлик: Тарозининг бир палласи оғир бўлиб кетдида. Сизлар жим турибсизлар¸ улар гапираяпти.

Жаҳонгир: Мен ҳозиргина бунинг сабабини айтдимку. Биз бу ишни қилишга мажбур ҳам бўлганмиз аслида.

Озодлик: Тошпўлат ака¸ сиз нима дейсиз?

Тошпўлат Йўлдошев: Мен Жаҳонгирбеклар қилаëтган ишни қўллаб-қувватлайман. Энди булар “Андижон – Адолат ва Тикланиш” партияси дейдими¸ гуруҳи дейдими¸ ҳаракати дейдими...

Озодлик: Ташкилот деяпти булар. Жаҳонгирбек¸ нима ўзи бу?

Жаҳонгир: Сиëсий ташкилот бўлиб бирлашишнинг мураккаб жараëнлари бор экан. Шунинг учун бошланишига ташкилот деб олдик биз. Асосий мақсад Андижон воқеаларидаги ҳақиқатни¸ адолатни тиклаш.

Озодлик: Бари бир мақсадлар сиëсий бўлаяпти.

Тошпўлат Йўлдошев: Номидан ҳам¸ бошқасидан ҳам кўриб турибман. Асосий мақсад ижтимоий-сиëсий йўналиш деса бўлади.

Камолиддин Раббимов: “Андижон – Адолат ва Тикланиш” нодавлат¸ нотижорат ташкилотининг тузилиши жуда ҳам катта тарихий аҳамиятга эга. Менинг назаримда¸ бунинг учта бўлимини кўрсатиб беришим мумкин.

Мана Ғарб либерал дунëсида ўзбек жамиятига нисбатан ўтган 17 йил ичида шубҳа шакллантирилди. Режим томонидан агар Ўзбекистонда эркин¸ демократик жамият бўладиган бўлса¸ эркин сайловлар бўладиган бўлса¸ жамиятнинг исломий давлат қуришга мойиллиги ҳаддан ташқари кучли бўлганлиги ва Ислом дини айнан қаршилик кўрсатиш сифатида талқин қилингани Ғарбга маълум бир муаммоларни шакллантирилади деган бир тасаввур шакллантирилди.

Режимнинг ўзини сақлаш йўлидаги асосий сиëсий технологияларидан биттаси бу экстремизм ва терроризм билан доимий равишда курашиш. Мана Ҳизбут-Таҳрир¸ кейин Ўзбекистон исломий ҳаракати ва ундан кейин Андижон воқеалари¸ унга дахлдор бўлган шахслар ва гуруҳлар экстремизмда айбланди.

“Андижон – Адолат ва Тикланиш” хайрия ташкилотининг биринчи вазифаси Ғарбда шаклланган шубҳага муносабат билдириш¸ жавоб бериш.

Мана Андижон воқеаси билан боғлиқ қанча одам вафот этди¸ ким биринчи қурол кўтарди¸ ўзи нима бўлди каби жуда кўп саволлар бор. Бу саволлар нафақат Ўзбекистоннинг ўтмишига дахлдор¸ балки келажакда Ўзбекистонда шаклланиши керак бўлган сиëсий режимнинг¸ сиëсий тизимнинг табиатини белгилаб беради.

Мана шу саволарга жавоб бериш Ўзбекистон режимининг ҳолатини белгилаб беради ва одамлар ўша жавоблардан келиб чиқиб ўзининг ҳатти-ҳаракатини ва тафаккурини белгилайди.

Ўзбекистонда эртами-кечми трансформация бошланиши керак. Бундан кейинги ҳукуматнинг бу муаммоларга қандай қараши¸ бу борада қандай позицияга эга бўлиши “Андижон – Адолат ва Тикланиш” ташкилотининг жавобларига боғлиқ.

Озодлик: Камолиддин ака¸ сизнинг Жаҳонгирга берадиган саволларингиз борми?

Камолиддин Раббимов: Бор. Мана, Андижон воқеаларидан кейин бир қанча экспертлар Акром Йўлдошевнинг “Имонга йўл” деган китоби ҳақида гапирди.

Андижон воқеаларида ҳукумат позициясини ëқлаб чиққан Бахтиëр Бобожонов деган яна битта эксперт бор. У киши “Акром Йўлдошевнинг “Сод сурасига тафсир” деган яна битта китоби бор. У ерда жиҳодга яширинча даъват бор” деб айтган эди.

Озодлик: Демоқчисизки¸ бундан бошқа китоб йўқ.

Жаҳонгир: Ҳа¸ шундай.

Озодлик: Шу ўринда яна бир шубҳалар ҳам борлигини айтиб ўтмоқчи эдим. Яъни Ўзбекистондан яна телефон бўлса¸ бу қочқинлар яна жим бўлиб қолишмайдими, деган шубҳалар ҳам йўқ эмас. Ҳозир биз билан алоқада Ўзбекистон МХХ собиқ зобити Икром Ëқубов бор.

Икром Ëқубов: Мен юқорида айтилган ҳамма гапларни эшитдим. Мен аввал таъкидлаганимдек¸ бунинг ҳаммасини ўйин, деб атайман. Бу ўйиндан бошқа нарса эмас.

Бу ўйиннинг бошланишидаги моҳияти шуки¸ Ўзбекистондаги Ислом Каримовнинг ички ва ташқи сиëсати “Агар Ислом Каримов ҳокимият тепасидан кетадиган бўлса¸ мамлакатни диний экстремистик ва радикал кайфиятдаги гуруҳлар эгаллаб олади”, деган бир принцип асосига қурилган.

Андижон воқеаларининг ташкилотчиси деган айб акромийлар деган гуруҳнинг бўйнига юкланиши ҳам бежиз эмас. Акромийлар айни уюшган гуруҳ сифатида майдонга чиқди.

Бу махсус хизмат вакиллари томонидан анчадан бери ўрганиб келинаëтган эди. Акром Йўлдошевнинг ташкилотида ўзи қамалган бўлса ҳам яширин¸ сиздириб киритилган ходимлар бор эди.

Қисқа қилиб айтганда¸ бу ташкилотдан Ислом Каримов ва МХХ нинг профессионал зобитлари профессионал даражада фойдаланди.

Озодлик: Икромбек¸ менда битта савол бор. Бугун “Андижон – Адолат ва Тикланиш” ташкилоти тузилаяпти ва сиëсий адолат қарор топишини талаб қилаяпти. Бундан МХХга қандай фойда бор?

Икром Ëқубов: Аввало¸ бу ташкилот тузилиши ëки тузилаëтганлиги билан табриклайман. Аммо¸ мен бунинг бир натижа беришига ишонмайман. Нимагаки¸ бу айни Каримов режими кўзлаëтган мақсадлардан биттаси.

Яъни МХХнинг Ислом Каримов режимига мухолиф бўлган ташкилотлар¸ гуруҳлар ва инсонларга нисбатан юритадиган сиëсати шундай: Каримовга қарши бўлган одамлар¸ гуруҳ ва ташкилотлар ўзларича керак бўлса миллионлаб ташкилотлар тузаверсин¸ аммо бир нуқта атрофида бирлашмасин. Улар бир биридан айри ҳолда бақириб-чақириб ëтаверсин.

Яна бир бор таъкидлайман¸ Жаҳонгир ака ëки бу ташкилотнинг таъсисчилари мендан хафа бўлмасин.

Биз бир мушт бўлмас эканмиз¸ минг бақириб-чақирганимиз билан Ўзбекистонда ҳеч нарса ўзгармайди. 20 йилдан бери бақириб-чақирилади¸ аммо Каримов ҳалигача ҳокимият тепасида.

20 йилдан бери Каримов режими оддий мусулмонни соқол қўйиб¸ намоз ўқигани учун қамоқда чиритади¸ отади¸ ўлдиради.

Мана шу гаплардан кейин бир гуруҳ андижонликлар Ўзбекистонга қайтиб борди ва уларнинг аҳволи анча ëмон эканлиги бизларгача етиб келган маълумотларда ўз аксини топди.

“Ҳафтада бир марта учраб турамиз. Оиладаги вазиятни тушунтириб турамиз¸ нима қилаëтганлигимизни айтиб турамиз.”

Бу қайтиб борган андижонликларнинг гаплари эди. Бизга келган бошқа маълумотларга кўра¸ қайтиб борганларнинг айримлари жуда ҳам таассуфда экан.

Америкада қолган қочқинларга телефон қилиб¸ “Кошки Ўзбекистонга келмасак эди”, деган фикрларни айтишган. Икром Ëқубов¸ қўшимчангиз бўлса марҳамат.

Икром Ëқубов: 2006 йилда бир гуруҳ қочқинларнинг қайтиши пайтида мен Ўзбекистонда эдим. Андижонлик бир гуруҳ қочқинларнинг Ўзбекистонга қайтиб келиши билан Каримов олдинга сураëтган иддао, яъни “бу ерда Ислом Каримов режими ëки амалдаги ҳукумат айбдор эмас¸ балки ушбу қўзғолонни бошлаган бир гуруҳ экстремистлар айбдор”, деган иддао қайсидир маънода ўз тасдиғини топди.

Айнан шу қочқинларнинг қайтиши муносабати билан Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги АҚШ¸ Европа Иттифоқи давлатларига махсус хатлар жўнатган эди.

Бу хатларда “Мана бир гуруҳ қочқинлар ўз айбларини бўйнига олиб қайтди”, деб қаттиқ таъкидланган ва қайтиб келганларнинг исм-фамилиялари¸ туғилган кун¸ ой¸ йиллари келтирилган эди.

Ўша пайтда Америка элчихонасида бир тадбир бўлган эди. Ўша тадбирга Ташқи ишлар вазирлигининг бир вакили келган эди. Бу вакил албатта МХХ ходими эди. Бу вакил шунақа бир хурсанд ҳолатда¸ шунақа бир кайфияти чоғ бўлиб келган эди.

Озодлик: Мана Жаҳонгир¸ ўтмиш эсланди¸ аччиқ-аччиқ гаплар айтилди. Ўтмишдаги баъзи бир хатолар боис¸ шубҳалар билдирилаяпти. Бунга нима дейсиз?

Жаҳонгир: Бу нарсалар бўлиб ўтгани тўғри. Аввало ҳозир радио орқали бизни эшитиб турганларга айтадиган гапим бор эди. Акромийлик дегани бу биз қўйиб олган ном эмас.

Озодлик: Шунинг учун ҳам биз “ҳукумат назарида акромийлар дейилаëтган” деб айтаяпмиз.

Жаҳонгир: Биз тадбиркорлар уюшмаси сифатида бирлашганмиз. Акромийлар деган ном шу уюшмага диний тус бериш учун қўйилган ном бўлган аслида.

2006 йилда Америкадаги дўстларимизнинг қайтишига сабаб¸ бошдаги мавзуга яна қайтадиган бўлсак¸ яъни улар қўйган шартда “Сизлар гапирмай турсангизлар¸ биз ичкаридан болаларни чиқарамиз. Сизларни ҳам бу ëққа олиб келамиз ва бемалол яшаб юраверасизлар”, деган нарса ҳам бўлган.

Тўғри¸ биз бунга ишонмаганмиз. Қайтганда¸ ҳукумат берган ваъдага асосланиб қайтилган. Ўзбекистоннинг Америкадаги элчихонаси “қайтсангизлар¸ сизларга тазйиқ бўлмайди”, деб ваъда беришган. Шу билан улар қайтишган.

Озодлик: Аммо уларнинг ичида афсусланаëтганлари ҳам бор.

Жаҳонгир: Хабаримиз бор бундан. Ҳозирги гапирган дўстимизнинг гапи (қайтиб борган андижонлик айтган гапни назарда тутмоқда – таҳр.) ҳақиқат.

Носир Зокир: Биз бу хабардан жуда ҳам хурсанд бўлдик. Бу ташкилотнинг тузилишининг ўзи Ўзбекистоннинг ичида кўнгиллари вайрон бўлиб кетган мухолифатчи ва инсон ҳуқуқлари ҳимоячиларининг кўнглини кўтариб юборди.

Наманган давлат университетининг бир-икки домлалари ҳам қўллаб-қувватлашди. Мана ҳозир шулардан бири ëнимда ўтирибди.

Озодлик: У киши билан бизни таништирасизми?

Носир Зокир: Албатта. Ëнимдаги суҳбатдошим Наманган давлат университетининг доценти¸ таниқли олим Алижон ака Обидов бўладилар.

Алижон Обидов: Бу нарсани эшитиб жуда хурсанд бўлдим. Чунки 2005 йил 13-14 май кунлари нима бўлганини тушуниб бўлмади. Умумий маълумотлардан ташқари кўп нарсани билмаймиз. Илмли одамлар орасида кўпроқ одам ўлди дейилади. Бошқа жойларда ваҳима.

Озодлик: Шу пайтгача мана шу гуруҳ ҳақида сизнинг фикрларингиз қандай шаклланди?

Алижон Обидов: Бу энди бир кишининг фатво бердим (Акром Йўлдошевнинг Ўзбекистон телевидениеси орқали айтган гаплари назарда тутилмоқда – таҳр.) дегани билан бўладиган иш эмас.

Бу ердаги маълумотларга қараганда собиқ Ўзбекистон Ички ишлар вазири Зокир Алматов бошқарди деган гаплар ишончли бўлади.

Озодлик: Эсингизда бўлса¸ 2006 йилда бир гуруҳ андижонликлар қайтиб боришган эди. Вақт ўтиб¸ булар бу қайтишни хато дейишмоқда.

Носир Зокир: Биз мухолифат вакиллари¸ инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ўша пайтдаги баëнотни эшитиб¸ бу ердаги ҳолатни жуда яхши билганимиз учун “қайтиб чакки қилишаяпти” деган фикрда эдик. Ўша фикрларимиз тўғри бўлиб чиқди.

Андижон воқеалари бўлмасидан олдин ҳам Қозоғистонда ëки Россияда қочиб юрган одамларни “кечирамиз” деб чақириб¸ уларни ҳам шартта қамаб қўйган эди. Мен уларнинг судларида қатнашган эдим.

Биз ўшанда “Ўзбекистондан Америкага ҳеч ким телефон қилмайди”, деб иккиланган эдик. Чунки бу ердан телефон қилиш ниҳоятда қиммат туради.

Баъзилари “Бизга қўнғироқ қилиб келаверинглар деб айтишди”, дейишди. Биз ўшанда бунинг орқасида қандайдир кучлар турганини ҳис қилган эдик. Мана бизнинг ўша пайтдаги гапларимиз тўғри чиқди.

Озодлик: Навбатни Бишкек студиясига берсак. Владимир Лениннинг “Бир қадам олдинга¸ икки қадам орқага” деган китоби бор эди. Тошпўлат ака¸ бу шунақа бўлмаяптими?

Тошпўлат Йўлдошев: Шунақа деса ҳам бўлади. Лекин бу масала ҳали ўзининг долзарблигини йўқотгани йўқ. Каримов ҳукумати қанча ҳаракат қилмасин у ўзини оқлай олмади.

Акромийлар деб аталган гуруҳга айб қўя олмади. Уларнинг экстремизмга¸ радикализмга алоқадор эканликларини исботлай олмади. Мана шу қонли кунлар тарихда барибир ўз ифодасини топади.

Камолиддин Раббимов: Жаҳонгир акага савол бор эди. Мана, Андижон воқеаларидан тўрт йил ўтди. Шунча вақт мобайнида Андижонда қанча одам отилгани ҳақида тахминий ëки аниқ маълумотлар пайдо бўлдими?

Жаҳонгир: Ҳаммани қийнаëтган¸ ҳаммани ўйлантираëтган савол ҳам шу. Бизда бу ҳақда аниқ маълумотлар йўқ. Бизнинг кўзимиз билан кўрганимиз энг камида 1000 киши атрофида. Бундан кам бўлиши мумкин эмас.

Буни Ўзбекистон ичкарисидагиларнинг жуда кўпчилиги билади. Гувоҳлар жуда кўп. Лекин улар ҳозирги шароитда гапира олмайди.

Бизнинг ҳаракатимиз қандайдир бир халқаро текширув ўтказишга туртки бўладиган бўлса¸ халқ ўзининг адолатли сўзлари керакли жойга етиб боришига ишонса¸ у ерда бўлиб ўтган ҳамма воқеликларни бирма бир тиклаб беришади.

Сиз айтаëтгандай ичкаридан яна таклиф бўлса¸ бу ҳаракат тўхтар деган шубҳалар ҳам бор.

Озодлик: Бу шубҳаларга сизнинг жавобингиз борми?

Жаҳонгир: Ҳозир шуни айтмоқчи эдим. Ўзи аслида бу вақт кўрсатадиган нарса. Лекин бизнинг чегарамиз шу тузум ўзгаргунча. Унгача бўлган йўлда бизнинг тўхташ ниятимиз йўқ.

Озодлик: Биз ўзбекистонлик таҳлилчи Малик Абдураззоқов билан ҳам боғланиб, у кишининг муносабатларини сўрадик.

Малик Абдураззоқов: Биласизми¸ иқтисодий муаммоларни ечиш керак, деб шундан акромийлар пайдо бўлган эди. Бу ташкилотнинг дастурида¸ афсуски¸ бозор иқтисодиëти деган принцип йўқ.

Бу ҳаммани совет давридагига ўхшаб бахтли қилиш¸ ҳаммага бўлиб бериш ëки ҳаммани қўллаб-қувватлаш¸ қанақадир идеаллаштирилган иқтисодий модел қуриш бўйича дастур.

Бу нарсанинг амалга ошишига, масалан, мен ишонмайман. Чунки¸ бу жуда қийин нарса. Аммо бу айрим табақаларда қизиқиш туғдириши мумкин.

Мен уларнинг таъсир қилиш борасида қайдаражада сиëсий ресурсга эга эканлигига гумонсираб турибман. Чунки бунақа ташкилотлар ўзининг кучи тўғрисида жуда кўп гапиради¸ аммо амалда уларнинг имкониятлари кам.

Озодлик: Аммо улар тўрт йил бурун Андижон воқеаларини юзага чиқаришди.

Малик Абдураззоқов: Бу ерда фақат улар эмас. Менимча¸ бунга Андижон вилоятининг собиқ раҳбарияти ҳам қўл урган.

Бунга яна Андижон вилоятини бошқариб турган ИИВ ходимларининг лоқайдлиги ҳам сабаб бўлган. Коррупция бор жойда хавфсизлик масалалари жуда пастда бўлади.

Озодлик: Тарихдан маълумки¸ диний ташкилотларнинг тубига яхшилаб қаралса¸ уларнинг яратилган инкубатори махсус хизматлар бўлиб чиқади. Акромийлар ҳолатида бунақа нарса борми?

Малик Абдураззоқов: Менимча¸ бу ерда бунақа нарса йўқ.

Озодлик: Қайсидир маънода ҳамкорлик бўлган дейишаяпти.

Малик Абдураззоқов: Биласизми¸ буни ҳамма гапиради. Биринчидан, бу сиëсий ташкилот. Бу жуда катта муаммони соддалаштириш. Бунинг орқасида ҳеч қанақа хавфсизлик хизмати йўқ.

Озодлик: Улар ташқарида туриб Ўзбекистонда бирор бир ўзгариш ясаши мумкинми?

Камолиддин Раббимов: Ташкилотнинг биринчи вазифаси шаклланган информацион вакуумга ўзининг альтернатив қарашини бериш.

Иккинчиси, Ғарбдаги ўзбек жамиятига бўлган шубҳани бироз бўлса-да пасайтириш ва тарихий адолатни тиклашга ҳатти-ҳаракатлар қилиш керак.

Бу ташкилотнинг фаол бўлган ҳолда кўпчилик билан ҳамкорлик қилиши мақсадга мувофиқ.

Тошпўлат Йўлдошев: Малик Абдураззоқовнинг гапларидан “Бу ерда махсус хизматларнинг дахли йўқ. Улар ўзича бир нарсани кўтариб чиқдию¸ мамлакат учун муаммо туғдирди” деган маъно чиқаяпти.

Махсус хизматларнинг бу нарсани тўхтатиш ўрнига унга алоқадор бўлганлиги менда фактлар билан бор. Шунинг учун Малик Абдураззоқов бизни алдашга ҳаракат қилаяпти, деб биламан.

Икром Ëқубов: Аввало ташкилотингиз хайрли бўлсин. Лекин бир мақсадга эришишни истар экансиз¸ бир кучли сиëсий лидер атрофида бирлашинг.

Ўзбек халқи устидан террор юргизиб келаëтган шахс Каримов ва унинг режими яксон қилинмас экан¸ фақат бақир-чақир билан ўтирилаверади.

Менинг таклифим шундай: тўртта-бешта ташкилот тузиб, дод-вой солгандан кўра¸ келинг кучли бир лидер атрофида бирлашайлик ва бутун диққат эътиборимизни мана шу қонли режимни синдиришга қаратайлик.

Биздан ҳозирги кунда талаб қилинадиган нарса¸ келажак авлодлар яхши яшаши учун режимга қарши курашиш¸ курашда ғолиб чиқиш учун эса бирлашиш¸ бирлашиш ва фақат бирлашиш керак.

Озодлик: Жаҳонгир, сиз бошлаб берган эдингиз¸ сиз тугатсангиз. Турли фикрлар бўлди. Баъзи фикрлар оғир ботмадими?

Жаҳонгир: Бу ерда бизга жуда керакли нарсалар¸ керакли фикрлар чиқди. Худо хоҳласа ҳаммамиз бирлашамиз. Ҳаммамиз битта юртнинг вакилларимиз.

Тўғри, баландпарвоз гаплар ҳамманинг жонига теккан. Энди амалий қадам. Бу кеча очилган нарса. Энди бу ëғини кузатайлик.