| MASTER | Date: Shanba, 03-Avg-2013, 00:41 | Message # 1 |
 Adminstrator
Group: ADMINISTRATOR
Messages: 7372
Status:  |
Умар Хайём
(1048—1131)
Улуғ файласуф, шоир, мунажжим, математик ва табиб бўлган Ғиёсиддин Абулфатҳ Умар ибн Иброҳим Хайём Нишопурий Эроннинг Нишопур шаҳрида туғилган. Аниқ фанлар соҳасида ўз даврининг ягонаси бўлган олим томонидан тузилган тақвим, манбаларнинг якдиллик билан гувоҳлик беришича, амалдаги Григориан календаридан ҳам аниқроқ бўлган. Унинг риёзиёт, илми нужум ва фалсафага оид бир қанча асарлари бизгача етиб келган.
Умар Хайём Нишопур, Балх, Бухоро шаҳарларида ўқийди. Ривоятларга қараганда Салжуқийлар вазири Низомулмулк унга Нишопур ҳокимлигини таклиф қилади. Лекин Умар Хайём бунга рози бўлмайди. У 1074 йилдан бошлаб Исфахон расадхонаси ишларига раҳбарлик қилиб, математика, астрономия соҳасида тадқиқотлар олиб боради. Унинг математика, фалакиётшунослик, фалсафага оид бир қанча асарлари ва кашфиётлари маълум.
Масалан, 1077 йилда у юнон олими Эвклид китобига шарҳ ёзиб, бутун сонларнинг илдизини топиш йўлларини кўрсатиб беради. 1079 йилда Хайём янги ислоҳ қилинган календар ишлаб чиқаради. Бу календар Европада ундан 500 йил кейин қабул қилинган ва ҳозирги вақтгача қўлланилаётган Григориан календаридан ҳам аниқроқ бўлган. Шунингдек унинг "Рисолатул-кавн ват-таклиф" ("Коинот ва унинг вазифалари"), "Рисола фил-вужуд" ("Борлиқ ҳақида рисола"), "Рисола фи куллияти вужуд" ("Борлиқ умумийлиги ҳақида рисола") каби асарлари ҳам машҳурдир.
Умар Хайём ўзини сира ҳам шоир деб ҳисобламаган. Рубоийларини илмий изланишлардан чарчаган пайтида турли дафгарларнинг ҳошиясига битган. Қисмат ўйинини қарангки, олим ўз умрининг асосий қисмини сарфлаган фаннинг турли соҳаларидаги буюк кашфиётлари бир чеккада қолиб, у иккинчи даражали ҳисоблаган рубоийлари Хайём номини дунёга таратди.
Умар Хайёмни дунёга машҳур қилган унинг рубоийларидир. Умар Хайём шоир бўлмаган, лекин ҳаёт ҳақида баъзи мулоҳазаларини 4қаторлик шеър қилиб қоғозга тушириб қўяверган. ХVIII асрга қадар унинг рубоийлари ҳақида тадқиқотлар олиб борилмаган. У ҳақда дастлаб Оксфорд университети профессори Томас Гайд, ундан сўнг Фон Гомер Биргестел ва Меме Николослар тадқиқот олиб боришган. 1859 йили инглиз шоири ва таржимони Эдвард ФитзЖералд Умар Хайёмнинг 70 рубоийсини таржима қилиб эълон қилгандан сўнг, бу шеърлар жуда машҳур бўлиб кетган ва инглиз тилидан жаҳоннинг бошқа тилларига ҳам таржима қилинган.
Хайём рубоийларининг сони турли маълумотларда 11 тадан 1200 тагача эканлиги айтилади. Хайёмга нисбат бериладиган рубоийларни у ёзганлигига ҳам турли шубҳалар мавжуд. Айниқса, замондошлари "катта илм эгаси, мутаффакир, тақводор зот эди" деб улуғлаган шоирнинг майхўрлик, енгил ҳаёт, айш-ишрат, куфр, даҳрийлик мавзуларидаги рубоийлари ишончсиздир. Бундай рубоийлар Исломга қарши баъзи тоифалар томонидан атайлаб тўқиб чиқарилган, деган маълумотлар бор. Ҳатто Лондонда сақланаётган Умар Хайём рубоиёти қўлёзмаси ҳам сохта эканлиги аниқланган.
Умар Хайём рубоийлари кириб бормаган ўзбек хонадони бўлмаса керак. Унинг фалсафий мазмуни теран ва бадиий жиҳатдан пишиқ рубоийлари атоқли мутаржим Ш. Шомуҳамедов таржимасида бир неча марта нашр этилган. Кейинчалик Ж. Камол шоир рубоийларидан бир қанчасини ўз арузий вазни билан ўзбек тилига ўгирди.
Аввал тафаккурда туғилиб, кейин қалб қўрига йўғрилган Умар Хайём рубоийлари, бир сўз билан айтганда, Олам ва Одам ҳақида. Шоир дунё эврилишларига донишмандона босиқлик, таассуф аралаш лоқайдлик билан қарайди: дунёни ўзгартиришки қўлингдан келмас экан, уни деб қайғуриш беҳуда. Унинг учун туғилиш ва ўлим, яхшилик ва ёмонлик, ҳалол ва ҳаром — бир хил: ҳаммаси ўз табиий қонуниятига асосланади.
Дунёвий фалсафа вакили сифатида Хайём дунёни ақл элагида элайди — Олам ва Одам муаммосини умумфалсафа мезони билан ўлчайди. Шу маънода, Хайём ижодида биз одамдан ҳам, оламдан ҳам устун турадиган — дунёни қамраб оладиган шафқатсиз фалсафага дуч келамиз. Лекин фаранг файласуфи Ларошфуко: «Фалсафа ўтмиш ва келажак кулфатлари устидан тантана қилади, лекин бугуннинг қайғуси фалсафа устидан тантана қилади», — дегани каби Умар Хайём рубоийлари ҳам буюк мутафаккирнинг фалсафий мезонларига бўйсунмаган, уларни ёриб чиққан залворли фикрлар пўртанаси, беором қалбига сиғмаган оташин туйғулар силсиласидир.
Агар шундай бўлмаганда, Хайёмнинг исёнкор шеърияти ҳам дунёга келмас эди.
Буюк олим, астроном Умар Хайём 1122 йили Нишопурда вафот этади.
UMAR HAYYOM RUBOIYLARI
1
Dunyoning tilagi, samari ham biz,
Aql ko’zin qorasi — javhari ham biz.
To’garak jahonni uzuk dеb bilsak,
Shaksiz uning ko’zi — gavhari ham biz.
2
Taqdir lavhasida hukmim bo’lg’onda,
Maylimcha yozardim uni shu onda.
Qayg’uni dunyodan yo’qotib butkul,
Shodlikdan bo’lardi boshim osmonda.
3
Azal sirrin bilolmasmiz na sеnu, na mеn,
Bu jumboq, hal qilolmasmiz na sеnu, na mеn.
Parda orqasidandir bu g’uvurimiz,
Parda kеtaru qolmasmiz na sеnu, na mеn.
4
Dеsalar mayparast, xuddi o’sha mеn,
Dеsalar fosiq, mast, xuddi o’sha mеn.
Sirtimga bunchalar qarama, dilim —
Bo’lsa toza yo past, xuddi o’sha mеn.
5
Dеrlar: jannatda hur, kavsar bo’larmish,
Ariq to’la may, sut, shakar bo’larmish,
Qadahni to’ldirib, qo’lginamga bеr,
Ming nasyadan bir nahd xushtar bo’larmish,
6
Yon bеrma, bu dunyo aslida bеdod,
Utganlar g’amin ham qilma mеnga yod.
Ko’ngil bеrma gajak sochdan bo’lakka,
Maysiz bo’lma, umring aylama barbod.
7
Ulik-tirik ishin tuzatkuvchisеn,
Tarqoq koinotni kuzatkuvchisеn.
Yomon bo’lsam hamki, sеning bandangman,
Mеn nima ham qilay? Yaratkuvchi — Sеn.
8
Ulkim, bosh kosasin bino qilibdur,
Kosagar san'atin paydo qilibdur.
Bosh kosasin vujud dasturxoniga
To’ntarib, liq to’la savdo qilibdur.
9
Umring qachongacha o’zim dеb o’tar,
yo’qlik-borlik aro kеzim dеb o’tar.
Ichib qol, g’am bo’lgach umring payida
Uyqu yo mastlikda bir zumdеk o’tar.
10
Kеchagi kuningni aylamagil yod,
Ertang kеlmay turib, etma ko’p faryod.
O’tgan, kеlmaganga qayg’urmoqni qo’y,
Quvnoq bo’l, umringni qilmagil barbod.
11
Dеrlar: jannatda hur bo’lmog’i yaxshi,
Mеnga uzum suvni bulog’i yaxshi.
Chunki nasyasidan naqdrog’i yaxshi,
Nog’ora tovushin uzog’i yaxshi.
12
Azalda loyimni korganda xudo,
Bilardi fе'limdan nе bo’lur paydo.
Hukmidan tashqari emas gunohim,
Xo’sh, nеchun mahsharda bеradi jazo?!
13
Sеn — mеndan oldin ham tun-kun bor edi,
Aylangan falak ham butun bor edi.
Tuproqqa avaylab qadamingni qo’y,
Bu tuproq qora ko’z bir nigor edi.
14
Jonimiz bu tanni tark etib kеtar,
Ikki g’isht go’rimiz ko’zin bеrkitar.
Kеyin boshqa go’rga g’isht qo’ymoq uchun,
Bizning tuproqlarni ezib loy etar.
15
Ichganda, aqldan bеgona bo’lma,
Es jo’yib, jahlga sеn xona bo’lma.
Istasang qizil man halol bo’lishin,
Hеch kimni ranjitma, dеvona bo’lma.
16
Bizlar qo’g’irchog’u, falak qo’rchoqboz,
Bu so’zim chin so’zdir, emasdir majoz.
Yo’qlik sandug’iga bir-bir tushamiz,
Vujud palosida o’ynagach bir oz
17
Har sirni dilida saqlasa dono,
U yashirin bo’lsin misoli anqo.
Sadafning ichida qatra dur bulur
Sir qilib qalbida yashurgach daryo.
18
Mеni faylasuf dеb, yov qilur xato,
Mеn unday emasman, biladi xudo.
Shu qayg’u uyiga kеlgach, o’zimni —
Kim bilsam o’shandan kamroqman, hatto
19
Bu ko’za mеn kabi oshiq zor edi,
Sеvgani qaro soch bir nigor edi.
Ko’za bo’ynidagi dasta bir mahal —
Qo’l edi, yor quchib baxtiyor edi.
20
Yorab, loyimni-ku, qorgan o’zingsan,
Urish — arqog’imni o’rgan o’zingsan.
Yomonmanmi, yaxshi, mеn qandoq qilay!
Taqdir manglayini bеrgan o’zingsan.
21
Tangri, o’zing shunday yaratding mеni,
Mayu cholg’uvchiga qaratding mеni.
Azalda shu xilda yaratib qo’yib,
Nеchun do’zaxingga qulatding mеni?!
22
Ka'bayu butxona qullik xonasi,
Butxona zangi ham shum taronasi.
Mеhrobu kaliso, tasbеhu salib —
Barchasi qullikning bir nishonasi.
23
Falakka hukm etgan tangriday bo’lsam,
Falakni qilardim o’rtadan barham.
Yangidan shunday bir falak tuzardim,
Yaxshilar tilakka yеtardi ul dam.
24
Kulol do’koniga kirdim bir safar,
Dastgohda ishlardi usta ko’zagar,
Gado qo’lidanu shohning boshidan
Ko’zaning bo’yi-yu dastasin yasar.
Message edited by MASTER - Shanba, 03-Avg-2013, 00:47 |
| |
| |
